Znalezione u Puszczyka

Do dnia dzisiejszego na liście muzyków Philadephia Orchestra w Stanach Zjednoczonych można znaleźć nazwisko Henryka Czaplińskiego, człowieka rodem z Kujaw, częstego bywalca Ciechocinka i Ośna pod Aleksandrowem Kujawskim, który dzięki swojej wirtuozerii w grze na skrzypcach stał się artystą światowej sławy.

Czapliński Henryk drugiego imienia Wincenty urodził się w rodzinie żydowskiej Maksa
i Reginy z domu Gold Czaplińskich 15(27 wg. kalendarza juliańskiego) maja 1890 roku, według wielu przekazów nieoficjalnych właśnie w Aleksandrowie Kujawskim, a według świadectwa urodzenia wydanego w 1893, we Włocławku.

Rodzina

Czaplińscy zameldowani byli w tym czasie we Włocławku, pod trudnym do ustalenia dzisiaj adresem; znany jest jedynie numer domu – 276. Maks i Regina mieli piątkę potomstwa. Najstarszego Mieczysława, po nim Henryka w hierarchii wieku i kolejno córki Stefanię, Helenę i Teodorę. Sama rodzina Czaplińskich znana jest z przedwojennej historii Aleksandrowa jako przedsiębiorcy; Mieczysław Czapliński kupiec w Aleksandrowie i ziemianin w Ośnie, takaż i jego siostra Helena po mężu Kwiatkowska vel Kwiatek również znana w świecie lokalnego biznesu. Ale prym
w przedsiębiorczości wiódł Abraham Józef Gold znany we Włocławku głównie jako finansista, a dla wielu Żydów jako fundator synagogi tamże w 1908 roku przy Królewieckiej. W okolicach Aleksandrowa Kujawskiego w jego rękach był majątek
w Ośnie i wytwórnia cegły sylikatowej w podaleksandrowskim Halinowie. Abraham Józef zmarł 9 grudnia 1924 roku we Włocławku, a majątek osiński przeszedł w równych działach na wnuków, piątki wspomnianych już dzieci Maksa i Reginy Czaplińskich. Wśród nich był i Henryk, którego aktywny udział w zarządzaniu majątkiem stanowią własnoręcznie podpisane wnioski do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych RP w 1928
w sprawie majątku Ośno.

Lata sławy

Trudno znaleźć informacje na temat wczesnej młodości Henryka. Wiadomo, że gry na skrzypcach uczył się u światowej sławy muzyka narodowości czeskiej Ottokara Sevcika, a debiutował publicznie jako solista w Filharmonii Berlińskiej 21 września 1916.
Prawdopodobnie w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku wyjechał do Ameryki, gdzie
w latach 1922- 23 uczył na skrzypcach w Hambourg Conservatory w kanadyjskim Toronto, a jego uczniami były takie późniejsze znakomitości jak min. Harry Adaskin
i Ernest Former. Następnie w latach 1924 -27 wykładał w Princeton University w Filadelfii w Stanach Zjednoczonych. W tym też czasie był pierwszym skrzypkiem w Orkiestrze Filadelfijskiej, tej samej, którą dyrygował od 1912 roku Leopold Stokowski – obywatel angielski polskiego pochodzenia.
Jako znakomity artysta używał też instrumentu najwyższej klasy, a były to skrzypce wykonane przez Georga Kidnessa w Toronto.
W okresie zamieszkiwania w Toronto Czapliński zmienia religię. 8 września 1923 roku w tamtejszej Parafii św. Stanisława udzielił mu chrztu ksiądz J.J. Dekawski według zwyczaju rzymsko-katolickiego.
Zgodnie z krótką notą biograficzną na stronie Orkiestry Filadelfijskiej Henryk Czapliński powraca na stałe do Polski w 1933 roku, ale w międzyczasie przez pewien okres przebywa w Wielkiej Brytanii, gdzie bierze ślub w październiku 1929 roku z Heleną Sokołów, o czym świadczy datowany na ten dzień akt zawarcia związku małżeńskiego wydany przez Registrar General of Births, Marriages and Deaths
w Somerset House w Londynie. Ale już 25 stycznia 1930 w Warszawie uzyskuje rozwód ze świeżo poślubioną małżonką.
Według podań rodzinnych po powrocie do Polski jego życie koncentrowało wokół Włocławka i Ośna, ale nie zaprzestał swojej aktywności koncertowej i nauczania. Krótko przed 1936 roku nauczał gry na skrzypcach w Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Myzycznego we Lwowie jak podaje w swojej publikacji z 1936 roku „Muzyka we Lwowie
a Żydzi” Alfred Plohn.

Losy wojenne

Wojna zastała go w Polsce. Przed Niemcami uciekł na Białoruś, a tam został aresztowany przez rosyjskie NKWD w 1940 roku i osadzony w więzieniu w Mińsku, potem w Białystoku, a ostatecznie we Lwowie. Fakt ten potwierdzają wyciągi z akt spraw prowadzonych przez organa NKWD Zachodniej Ukrainy i Białorusi. Również „The New York Times” z dnia 13 lipca 1941 roku, publikuje informacje o uwolnieniu Czaplińskiego z więzienia NKWD we Lwowie, co odbyło się w drodze ucieczki w czasie niemieckiego nalotu. Gazeta donosi również o wywiadzie z Czaplińskim przeprowadzonym przez niemieckiego korespondenta wojennego Gerharda Starcke, który opisuje losy artysty od początku wojny.
Na prawie dwa lata od tego momentu słuch po Czaplińskim zaginął, aż 18 marca 1943 roku, kiedy to znów „The New York Times” donosi, że odnaleziono go w oddziale partyzanckim niejakiego Donukałowa w okolicy Mińska na Białorusi.
W czasie okupacji hitlerowskiej na Białorusi działało wiele ugrupowań składających się
z ukrywających się Żydów, uciekinierów z gett i obozów. Słynnym przykładem jest tzw. żydowski Otriad Bielskich współpracujący z sowiecka partyzantką.
Krótko po tym jak odnaleziono Czaplińskiego u Donukałowa, bo już 15 maja 1943 roku to samo czasopismo donosi o ponownym dostaniu się Czaplińskiego w ręce rosyjskie, choć Białoruś nadal jeszcze była pod okupacją niemiecką. Rosjanie stawiają mu zarzut tajnej współpracy z Niemcami, co może mieć związek z ucieczką z więzienia we Lwowie w 1941 i pamiętną rozmową z niemieckim korespondentem Gerhardem Starcke. Zarzut agenturalności miał być potwierdzony zeznaniami świadków w osobach Pantelejmona Ponomarenki i Lawretija Tsanawy. I to chyba przesądziło o dalszym losie Czaplińskiego, a wspomniana data, 15 maja 1943, jest ostatnią wiarygodną
w jego życiorysie.

W poszukiwaniu prawdy

W roku 1948 siostra Henryka Helena Kwiatkowska wystąpiła z wnioskiem do sądu Grodzkiego we Włocławku o uznanie brata za nieżyjącego. Sąd przychylił się do jej prośby na podstawie zeznań niejakiej Danuty Fürstenberg, która występowała jako świadek śmierci Czaplińskiego w sierpniu 1943 roku w getcie w Sosnowcu. Powstaje w
w tym miejscu pytanie jak zatrzymany w maju na Białorusi Czapliński mógł się znaleźć kilka miesięcy później w sosnowieckim getcie.
Odpowiedzią na to pytanie może być świadectwo złożone w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie przez osobę, która przetrwała wojnę na Białorusi, Klarę Peczerską. Jej zeznanie jednoznacznie umiejscawia dzień śmierci Czaplińskiego 15 maja 1943 na Białorusi. Świadek nie mówi co prawda nic o okolicznościach śmierci, jedynie, o fakcie dokonania mordu ( Cause of Death: Killing), a sprawcy zbrodni byli z pewnością ci sami, którzy dokonali jego zatrzymania.

Epilog

W marcu 2013 roku do polskiej sekcji moskiewskiego stowarzyszenia „Memoriał” wysłałem zapytanie o osobę Henryka Czaplińskiego. Do dnia dzisiejszego nie dotarła do mnie żadna odpowiedź, a list zapewne zaginął, bo nie otrzymałem nawet potwierdzenia dostarczenia go odbiorcy. Sprawa wyjaśnienia losów skrzypka z Kujaw utknęła w martwym punkcie, bo list przepadł na podobieństwo tysięcy ofiar, po których słuch na zawsze zaginął w bezkresach „nieludzkiej ziemi”.