Napisal i nadeslal Aleksander Kwiatkowski

Dlaczego Rosjanie zaaresztowali Wallenberga? Ten sam los spotkał także innych dyplomatów, nie tylko państw Osi czy ich sojuszników ale także przedstawicieli państw neutralnych jak Szwajcaria. Tej ostatniej udała się jednak wymiana Haralda Fellera na internowanego w Szwajcarii sowieckiego szpiega. Szwedzi, trzymający się w swej doktrynie neutralności nad wyraz moralnych praktyk, nie podjęli, podobnej próby gdy było to jeszcze możliwe. Nie zagrali również kartą Wallenberga przy negocjowaniu z Moskwą układu handlowego wartości 300 miljonów dolarów w r. 1946.
Czemu więc Wallenberg stał się jedynym przykładem neutralnego dyplomaty, zaginionego bez sladu we wnętrznosciach Gulagu? Poszlaki związane z aresztowaniem wiodą trafnie w kierunku Abakumowa (ówczesnego szefa organizacji kontrwwywiadu SMERSZ – Smiert’ szpionam) działającego także na Węgrzech. A również w kierunku Leonida Iljicza Breżniewa, ówczesnego szefa wydziału politycznego armii w randze generala majora. Ale domysł Kenne Fanta, autora powiesci o Wallenbergu pt. R (1988), że pogrzebanie Wallenberga na zawsze w Gułagu jest zasługa Abakumowa, obawiającego się zdemaskowania jego udziału w zagrabieniu kosztownosci węgierskich Żydów, skonfiskowanych przez SMERSZ u Wallenberga ( a znamy, także na przykladzie Breżniewa, skłonnośċ dostojników systemu do kolekcjonowania precjozów), razi na milę literacką konstrukcją ex post.
Powracajac więc do prześledzenia autentycznych, choċ tylko w domyśle konstruowanych „dowodów winy” Wallenberga w oczach Rosjan, trzeba na pierwszy plan wysunaċ podejrzenie szpiegostwa: na rzecz Gestapo, OSS (poprzednik CIA), sjonistów i Bóg wie kogo jeszcze. Poza normalna w tych okolicznościach paranoją świezo instalujących się władców Europy Środkowo-Wschodniej trzeba także wziąċ pod uwagę prywatny plan Wallenberga, będący sui generis planem Marshalla na małą skalę: węgierską i srodkowo-europejską. Z tym planem Wallenberg nie krył się zgoła, i nawet, w swej naiwnosci, jechal do Debreczyna by uzgodnic z nowymi władzami okupacyjnymi jego szczegóły. Nic tez dziwnego, że mógł się Rosjanom wydawaċ niebezpiecznym szpiegiem i cierniem w oku nowej władzy.
Nowe badania sprawy Wallenberga umieszczają też jego działalnosc na szerszym tle wydarzen ostatniego roku wojny. Tu wymienia się na pierwszym miejscu słynną później intrygę, gdy Eichmann proponowal zachodnim sojusznikom wymianę miliona Żydów na 10.000 ciezarówek, zaopatrzonych w wyposażenie zimowe, a zatem przeznaczonych głównie na front wschodni. Nie dziwi też dziś, że Anglosasi lojalnie poinformowali Stalina o prowadzonych rokowaniach i że głównym powodem nie dojścia tej wymiany do skutku było jego stanowcze veto. Cała ta historia miała jeszcze inny, szerszy aspekt, mieszczący się w próbach Himmlera stworzenia sobie alibi (w tym miesciła sie np. umowa z innym Szwedem, hr. Folke Bernadotte, i zezwolenie na wywiezienie do Szwecji cześci żyjących jeszcze, głównie skandynawskich więzniów niemieckich obozów). Himmler, pięċ przed dwunastą, zmierzał do jakiegoś rodzaju ugody z zachodnimi aliantami, do seperatystycznego pokoju lub choċby odrębnej, i nie bezwarunkowej, kapitulacji. Wallenberg działał w samym centrum tych wydarzeń, a powiązania jego kuzyna Jacoba ze znanym niemieckim opozycjonistą, uczestnikiem spisku 20 lipca Carlem Gordelerem były dodatkowym momentem obciążającym.
Wszystko to w jakimś stopniu wyjaśnia, dlaczego Rosjanie areztowali Wallenberga. Nie wyjaśnia zaś czemu zmuszeni byli go pogrzebaċ do końca życia w Gułagu, mimo okresami energicznej szwedzkiej akcji dyplomatycznej i – szczególnie od końca lat 70. – jeszcze energiczniejszej akcji międzynarodowej opinii. Do wysiłków wyjaśnienia do końca losu Wallenberga przyłączyły się rządy USA (w r.1981 zostało mu przyznane honorowe obywatelstwo Stanów Zjednoczonych po takich znakomitościach jak Lafayette i Winston Churchill), Izraela (gaj w Yad Vashem i tytuł sprawiedliwego wśród narodów są w jego wypadku sprawą oczywistą), Simon Wiesenthal i wiele innych głośnych postaci i instytucji. Ten rozgłos wokół imienia Wallenberga, był oczywiscie nad wyraz kłopotliwy dla każdego kolejnego władcy na Kremlu. Ale czy bardziej kłopotliwy niż jeszcze jedno kompromitujace przyznanie pomyłki, oszustwa i zbrodni, którejkolwiek ekipy nie byłyby one udziałem?

*

Świadectwa o Wallenbergu, żyjącym gdzieś w Gułagu jeszcze do połowy lat 80. są liczne i niemal równie przekonywujące co zespół świadectw z lat 1945-47. Brakuje im jednak oficjalnego imprimatur sowieckiej władzy. Dlatego częśċ badaczy stara się je umieścić w sferze zataczającej coraz szersze kręgi legendy Wallenberga.
Pierwsze elementy mityczne powstały i ugruntowały się jeszcze za życia i działalności Wallenberga w Budapeszcie; miejscowa żydowska społecznośċ zwała go „budapeszteńskim Aniołem” i wierzyła w jego wszechmoc. Dzieci kołysano do snu imieniem Wallenberga i przeciwstawiano go jego groźnemu negatywowi – złowieszczej postaci Eichmanna, o wąskich i ostrych wargach, „który sam się kaleczy do krwi gdy mówi”. Te elementy mistyczne podtrzymywane są zarówno w częsci powstałych na tle działalności Wallenberga książek, częściowo fikcyjnych, jak i dwóch filmów fabularnych, z których zwłaszcza pierwszy, amerykanski film telewizyjny w 2 częsciach z Richardem Chamberlainem w roli glównej – Wallemberg: A hero’s story (1985) był eposem heroicznym. Drugi, szwedzki film Kjella Grede, God afton herr Wallenberg (1990), nie umniejszając heroizmu Wallenberga, był jednak w dużym stopniu eposem ofiarnym, podkreślał wewnętrzną niepewnośċ wśród innych, zgoła nie nadludzkich cech bohatera. W obu filmach przeważaly jednak elementy symboliczne, budujace legendę, w otoczeniu prawdziwych faktów i na tle autentycznego środowiska.
Czego uczy nas dziś – prawdziwa czy legendarna – historia Wallenberga? Czy opowiada ona o heroicznym zaangażowaniu przedstawiciela neutralnego panstwa, który narażając wielokrotnie życie w starciu z brunatnym totalitaryzmem, ocalał a jednak padł już w pierwszym zetknięciu z totalitaryzmem czerwonym? Czy taki przebieg wydarzeń może nam powiedzieċ coś więcej o podobieństwach i różnicach między tymi dwoma odmianami totalitaryzmu? Czy z kolei haniebna ustępliwośċ i brak energii neutralnej Szwecji w mało najczęściej zdecydowanych próbach odzyskania swego obywatela i dyplomaty mówi nam, że takie własnie postępowanie państwa o wiekowej już tradycji neutralności jest dlań normą, a postępowanie Wallenberga, odbiegające od przyjętych norm interwencji dyplomatycznych, heroicznym wyjątkiem, przypominającym szwedzki okres wielkości, gdy była ona mocarstwem dominujacym w Europie Północnej i w rejonie Morza Bałtyckiego i roztaczajacym swe wpływy dalej na wschód i południe. I może nie jest przypadkiem, że przez stronice dokumentacji o Wallenbergu przewijają się nazwiska innych Szwedów na eksponowanych stanowiskach, których moralna postawa, niezależnośċ myśli i czynów w sposób niekiedy drastyczny odbiegała od tego „Sprawiedliwego wsród narodów”. mimo, że także ich próby mediacji – Folke Bernadotte’a, Gunnara Jarringa czy Olofa Palme – okresami zwracały na siebie uwagę światowej opinii. I jakkolwiek pewna stronniczośċ piszącego te słowa każe oceniċ czyn Wallenberga wyżej niż sumy życiowych dorobków wymienionych tu „mediatorów” to jednak wszystkie te, trafne czy błędne działania stanowią sumę dorobku kraju, który, słusznie czy niesłusznie przybiera niekiedy pozy sumienia świata, bezstronnego arbitra wobec jego najbardziej nabrzmiałych konfliktów.
Gdyby Raoul Wallenberg ocalał w ostatnim okresie wojny, powrócil do Szwecji w triumfie i później zrobił dalszą karierę w dyplomacji czy jakiejkolwiek innej porównywalnej dziedzinie publicznej działalności, całościowa ocena dorobku jego życia nie mogłaby byc wyższa, niz ta, jaką podsumowują razem prawda i legenda. Wówczas byċ może stanąłby w szeregu wymienionych tu znakomitosci, obok oczywiscie wielu innych. W dzisiejszej świadomości wyprzedza on ich jednak o jeden, gigantyczny, moralnie decydujacy krok.

Aleksander Kwiatkowski

Literatura (wybór):

Agrell, Wilhelm (2006): Skuggor runt Walenberg
Anger, Per (1985): Med Raoul Wallenberg i Budapest
Fant, Kenne (1988): R
Küng, Andres (1985): Raoul Wallenberg
Philipp, Rudolph (1981): Raoul Wallenberg
Schiller, Bernt (1991): Varför ryssarna tog Raoul Wallenberg
Sjöquist, Eric (2001): Dramat Raoul Wallenberg
Villius, Elsa & Villius, Hans (1966): Fallet Raoul Wallenberg

 Kwiatkowski, Aleksander

Stockholm : Polonica, 2008

Polska 151 s.