Ostrowiec Świętokrzyski to powiatowe miasto między Radomiem a Sandomierzem. Uważałabym je za ogólnopolską stolicę nudy, gdyby nie to, że Ostrowiec ma swoją tajemnicę: jeszcze 80 lat temu było sztetlem. Dziś mieszkańcy nie mają pojęcia o żydowskiej przeszłości miasta, a antysemityzm nadal siedzi w głowach.

„Ty, Żydówa, nie zabili cię?”

Pod koniec XIX wieku w Ostrowcu było blisko 85% Żydów. Zamieszkiwali całe śródmieście. Polacy mieszkali na obrzeżach, wykonywali raczej zajęcia rolnicze. Potem – wraz z rozwojem huty – proporcje się zmieniały. W przeddzień wojny Żydzi stanowili już tylko 36,9% mieszkańców, ponad 11 tys. ludzi. Ostrowiec nie był zbyt nowoczesnym miasteczkiem; rabin mówił, jak głosować, młodzież żydowska emigrowała, nie widząc dla siebie miejsca. Emigranci okazali się wygranymi. Przeżyli. Reszta zginęła.

Powroty z obozów były trudne. Według Aliny Całej „na Kielecczyźnie od marca do sierpnia 1945 r. zabito 37 Żydów, a tylko w czerwcu tego roku zginęło ich 13, zazwyczaj przy próbach odzyskiwania swoich domów”.

„Przyjechałyśmy z mamą do Ostrowca i poszłyśmy do domu naszego dziadka. Dozorca już nie żył w suterenie. Teraz mieszkał na drugim piętrze, w głównym budynku. Poprosiłyśmy o miejsce, bo wiele osób przyjechało z nami i chcieliśmy być razem. Na to on powiedział: Ty Żydówa, nie zabili cię? Nie chciał nas przenocować w naszym własnym domu” – wspominała jedna z ocalałych, Paula Lebovics.

W marcu 1945 roku do mieszkania Fajgi Krongold wdarli się AK-owcy (określani czasem jako byli AK-owcy) i zabili 4 albo 5 osób, kilkoro kolejnych ranili. Powodem napaści miała być plotka, że Fajga Krongold przechowuje listę Polaków, którzy w czasie okupacji przyczynili się do śmierci Żydów.

W kwietniu 1945 roku w Denkowie pod Ostrowcem ktoś rozwiesił plakaty „śmierć pozostałym Żydom”. Pojawiły się i wisiały: ani milicja, ani władze lokalne, ani ksiądz nie zrobili nic, żeby zniknęły.

Czworo dzieci Majera Cytrynbauma, które przez dwa i pół roku chowały się w podziemnym schronie, nadal nie bardzo mogło wyjść z domu na słońce. Niemców już nie było, ale Polacy rzucali w nie kamieniami i przeklinali.

Potem był pogrom kielecki. Z Kielc do Ostrowca jest około 60 kilometrów. Kiedy miejscowa milicja zaczęła rzucać antysemickie teksty o krwi na macę, Żydzi się przerazili. Zadzwonili do Warszawy, do władz bezpieczeństwa. Dostali wsparcie. Do Ostrowca przyjechały trzy ciężarówki policjantów z rosyjskim dowódcą. Dowódca wezwał szefa komitetu żydowskiego i powiedział: „Będziemy tutaj 2 tygodnie i przez te 2 tygodnie wszyscy mają opuścić Ostrowiec”. Berel Blum, jeden z ocalałych, wspomina, że pojechali do Łodzi, a dalej do Niemiec.

„Po pogromie Żydów w Kielcach 4 lipca 1946 roku Żydzi ostrowieccy wyjechali z Polski” – to wszystko, co można na ten temat przeczytać w książce Żydzi ostrowieccy. Zarys dziejów, wydanej przez Muzeum Historyczno-Archeologiczne. Historycy nie zająknęli się o tym, jak to Żydzi uciekali z Ostrowca przed antysemityzmem do Niemiec. Żeby zdobyć tę wiedzę, musiałam przeczytać stosy książek, przejrzeć dziesiątki baz danych, porozmawiać z dziesiątkami ludzi. To, o czym tutaj piszę, jest w Ostrowcu wiedzą tajemną.

Recykling macew, rewitalizacja kirkutu

Ostrowiec Świętokrzyski, 2012 rok. Na mapie Ostrowca zauważam, że kirkut nazywa się oficjalnie Wzgórze Parkowe. Dziwię się, przecież kirkut to cmentarz, a nie park.

Całe „Wzgórze Parkowe” było kiedyś kirkutem. Dziś to rzeczywiście zielone wzgórze. Macewy znajdują się tylko na ogrodzonym placyku, na uboczu. Kilka lat temu to była dobra miejscówka do picia taniego wina, dziś już tylko do wyprowadzania psów. Gdzieś pod trawą znajduje się grób zbiorowy tysiąca lub dwóch tysięcy osób zabitych podczas likwidacji getta. I kości Żydów grzebanych tu przez wieki istnienia żydowskiego Ostrowca. Starsi nie chcą pamiętać, młodsi nie wiedzą, że o czymś nie wiedzą.

Po wojnie kirkut jeszcze istniał. Z murem zniszczonym przez Niemców, ale jednak. Macewy stały, grzebano ludzi. W 1959 roku na wzgórzu władze miasta zrobiły park. – Jak byłam w liceum, to w ramach czynu społecznego porządkowaliśmy kirkut. Sprzątaliśmy, grabiliśmy ziemię, były jeszcze odłamki nagrobków – opowiada mi zaprzyjaźniona mieszkanka Ostrowca.

Co się stało z macewami? Część z nich znajduje się w lapidarium, czyli w kąciku wzgórza, za kratą. Ale jak się przejdzie wzdłuż muru nowego cmentarza katolickiego przy ul. Długiej, można znaleźć w murze wiele hebrajskich liter. Raz na kilka lat przyjeżdża telewizja, zaalarmowana przez zbłąkanego turystę.

Trudno powiedzieć, kto i kiedy wpadł na pomysł, żeby z macew zrobić mur cmentarza komunalnego.

Rok 2014. Idę wzdłuż muru cmentarza zrobionego z macew, robię zdjęcia. – Fotografuje pani? – zagaduje mnie pan z pieskiem. – Haha, trafiła pani! Mur jest z macew. I dobrze! Przynajmniej się nie marnują. To dobry kamień. Po co to miało tam stać. Pani się przejmuje Żydami? Żydy to siedzą w rządzie. Przez nich mój syn musiał wyjechać do pracy w Anglii.

Kiedy do macew przyjechała telewizja, urząd miasta poczuł się wydarty z błogosławionego stanu niewiedzy. W piśmie do Żydowskiego Instytutu Historycznego, a właściwie do Jana Jagielskiego, jego przedstawiciele napisali: „Z przekazu medialnego (Internet) dowiedzieliśmy się, że mur w części okalający cmentarz komunalny w Ostrowcu Świętokrzyskim jest wybudowany z fragmentów macew. (…) Dokonane przed kilku dniami odkrycie jest dla miejscowych władz zaskoczeniem, nad którym głęboko ubolewamy”. Pismo podpisali wiceprezydent, który przed objęciem funkcji uczył historii w ostrowieckim liceum, i przewodniczący rady miasta – były wieloletni dyrektor muzeum.

Kirkut przerobiono na park w 1959 roku, a więc jakieś kilkanaście lat po ostatnich pochówkach. Na kirkucie stanęło też przedszkole. Przez lata krążyła legenda, że w przedszkolu straszy. W końcu ktoś zawołał księdza i problem zniknął.

Po Żydach ani śladu

Calosc KLIKNIJ TUTAJ