Natan Gurfinkiel

Odkąd zro­biło się gorąco wokół Ukra­iny, media wpra­wiają serca Pola­ków w stan drżączki i anty­ro­syj­skiego roz­dy­go­ta­nia. Zwa­żyw­szy łamańce wza­jem­nej histo­rii nie jest to trudne, ani nie odzna­cza się szcze­gólną inwen­cją, a już zwłasz­cza nie jest prze­ja­wem mądro­ści.

Ta wojna, będąca jak dotąd czymś na kształt drôle de guerre, jak oko­pani za Linią Magi­nota Fran­cuzi nazy­wali okres od wrze­śnia ’39 do zwy­cię­skiej ofen­sywy wojsk nie­miec­kich w maju 1940, kie­dyś musi minąć, bo nie było jesz­cze w dzie­jach ludz­ko­ści per­ma­nent­nej wojny. A kiedy już minie, wyłoni się jakiś zwy­cięzca, nawet gdy wszy­scy prze­grają na tym kon­flik­cie. Wszystko, co sta­nie się póź­niej będzie zale­żało od postę­po­wa­nia zwy­cięzcy.

Jako nacja jeste­śmy tak bar­dzo przy­wią­zani do strofy z Mazurka Dąbrow­skiego, że nikt w Pol­sce nie docieka za czyim to przy­kła­dem mamy podą­żać w zwy­cię­ża­niu. A prze­cież ten „kor­sy­kań­ski potwór”, jak nazy­wali go prze­ciw­nicy, byłby czymś na kształt Putina, gdyby żył w naszych cza­sach. Koja­rze­nie Putina z Napo­le­onem byłoby wsze­lako dużą nie­zręcz­no­ścią w świe­tle faktu że napo­le­oń­ska la grande armée mimo zdo­by­cia Moskwy musiała potem rato­wać się sro­motną ucieczką, a uko­ro­no­wa­niem wszyst­kich wik­to­rii Napo­le­ona była klę­ska pod Water­loo i doko­na­nie żywota na wyspie św. Heleny.

Wygod­niej jest więc przy­wo­łać na pomoc Hitlera, gdy media musiały olśnić publicz­ność jakąś zręczną meta­forą.

Putin przy­rów­ny­wany jest zatem do Hitlera, bo Hitle­ro­pu­tin daje efek­towe tytuły w gaze­tach i auto­rzy arty­ku­łów mogą epa­to­wać czy­tel­ni­ków prze­ni­kli­wo­ścią.

Tyle tylko, że Hitler nie wyło­nił się z mor­skiej piany, niczym Wenus, lecz co naj­wy­żej z piany w kuflu piwa, a jako osoba publiczna został poczęty już nawet nie w Wer­salu, lecz w wago­nie kole­jo­wym na bocz­nicy w lesie Com­pi­ègne, gdzie 11 listo­pada 1918 roku Niemcy musiały pod­pi­sać podyk­to­wane im warunki rozejmu, koń­czą­cego Pierw­szą Wojnę Świa­tową.

Ile­kroć dys­ku­to­wano zja­wi­sko tota­li­ta­ry­zmu, wielu nie­głu­pich skąd­inąd ludzi uwa­żało, że ide­olo­gia komu­ni­styczna zawie­rała mimo wszystko jakieś omamy, przy­cią­ga­jące jak magnes ludzi wraż­li­wych na prze­jawy spo­łecz­nej nie­spra­wie­dli­wo­ści. W prze­ci­wień­stwie do mark­si­zmu, nazizm nawo­ły­wał do nie­na­wi­ści i nagiej prze­mocy, więc ci, któ­rych przy­cią­gał, byli z natury źli. Była to z pozoru prawda, ale nie cała prawda i nie tylko prawda. W par­tiach typu tota­li­tar­nego zna­la­zło się wielu porząd­nych ludzi, można było na nich tra­fić zarówno w PZPR, jak w NDSAP. Twier­dze­nie, że hasła gło­szone przez Hitlera nie miały żad­nej siły atrak­cyj­nej dla przy­zwo­itych ludzi jest rażą­cym uprosz­cze­niem. Niemcy zostały w Wer­salu upo­ko­rzone i wdep­tane w błoto. Hitler mógł więc mamić tłumy tym, że jego pro­gram przy­wraca god­ność naro­dowi nie­miec­kiemu.

Wielu porząd­nych ludzi, nie mogą­cych się odna­leźć w prze­żar­tej korup­cją, bez­ro­bo­ciem i infla­cją Repu­blice Weimar­skiej dało się na to nabrać, nie wyłą­cza­jąc nawet kogoś tak mądrego jak Mar­tin Heideg­ger. Wielki filo­zof, nim przej­rzał czym naprawdę był nazizm, prze­żył krótki epi­zod podziwu dla Hitlera.

Wbrew usil­nie kol­por­to­wa­nym opi­niom hitle­ryzm (gdyby można było w tym rozu­mo­wa­niu pomi­nąć holo­caust, czego nie da się prze­cież zro­bić) był pod wie­loma wzglę­dami mniej opre­syjny od sta­li­ni­zmu. W prze­ci­wień­stwie do Sta­lina, Hitler nie wymu­szał mani­fe­sta­cyj­nej afir­ma­cji. Jeżeli jakiś prze­ciw­nik nazi­zmu miał ger­mań­ski rodo­wód z nie­po­szla­ko­waną aryj­sko­ścią i nie mani­fe­sto­wał publicz­nie swej nie­chęci do reżimu, mógł wieść spo­kojny żywot wewnętrz­nego emi­granta, nie umie­ra­jąc każ­dego ranka ze stra­chu przed łomo­ta­niem do drzwi.

Hitler obcho­dził się z Niem­cami łagod­niej, niż Sta­lin z Rosja­nami. Roz­pę­tał wpraw­dzie wojnę i kazał swym Volk­ge­nos­sen ginąć na polach bitew­nych w imię rojeń o tysiąc­let­niej rze­szy. Gdy jed­nak któ­ryś z jego gene­ra­łów mu się nara­ził, zwal­niał go ze służby woj­sko­wej i zsy­łał na przy­mu­sową eme­ry­turę.

Dopiero po 20. lipca ’44 Hitler zaczął robić z nie­miec­kimi gene­ra­łami to, co Sta­lin wypra­wiał ze swo­imi nie­mal od początku. Ta wie­lo­let­nia łagod­ność nabiera szcze­gól­nej wymowy, kiedy weź­mie się pod uwagę fakt, że wśród gene­ra­li­cji i dużej czę­ści kor­pusu ofi­cer­skiego Hitler miał nie­wielu odda­nych zwo­len­ni­ków. Wehr­macht nie był jed­nak Armią Czer­woną, jego dowódcy nie mieli nad sobą komi­sa­rzy (póź­niej­szych poli­tru­ków) od któ­rych zale­żały awanse, albo zesła­nie do łagru – co naj­mniej. Była to względ­nie nor­malna armia, która, choć zda­rzało jej się popeł­niać zbrod­nie wojenne na oku­po­wa­nych tere­nach, nie była na podo­bień­stwo SS for­ma­cją zbrod­ni­czą.

Hitler był co prawda wodzem naczel­nym, ale nie wtrą­cał się w sprawy codzien­nego funk­cjo­no­wa­nia pod­le­głych mu for­ma­cji. Była to domena naczel­nego dowódz­twa armii OKW – (Obe­rkom­mando der Wehr­macht) kon­ser­wa­tyw­nej struk­tury, wyraź­nie fawo­ry­zu­ją­cej ofi­ce­rów z dobrych szla­chec­kich rodzin. Spek­ta­ku­lar­nym przy­kła­dem jest bły­ska­wiczne poko­ny­wa­niesz­cze­bli awansu przez Clausa von Stauf­fen­berga, który, zaczy­na­jąc wojnę jako porucz­nik, w chwili zama­chu na Hitlera miał już rangę puł­kow­nika. Jesz­cze przed roz­po­czę­ciem wojny zmie­niono wpraw­dzie rotę przy­sięgi i per­so­nel sił zbroj­nych ślu­bo­wał wier­ność oso­bi­ście Hitle­rowi, a nie jak daw­niej Rze­szy Nie­miec­kiej, ale hitle­row­skie pozdro­wie­nie wycią­gniętą ręką z wypo­wia­da­nym jed­no­cze­nie hasłem: Heil Hitler stało się obo­wiąz­kiem dopiero po zama­chu.

Po Dru­giej Woj­nie Świa­to­wej alianci, nauczeni doświad­cze­niem hitle­ry­zmu, nie sta­rali się upo­ka­rzać poko­na­nego prze­ciw­nika i to, razem z gospo­dar­czą pro­spe­rity Nie­miec (z wyłą­cze­niem b. NRD) umoż­li­wiło demo­kra­tyczną ewo­lu­cję. .

Pamię­tam swe roz­mowy z przy­ja­ciółmi z kraju tuż po upadku komu­ni­zmu. Sączona latami pro­pa­ganda z cza­sów PRL, bazu­jąca na pod­grze­wa­niu ger­ma­no­fo­bii (oczy­wi­ście w sto­sunku do „nie­słusz­nych” Niem­ców z Zachodu) zacza­dziła nawet nie­któ­rych z mych, mądrych, zda­wa­łoby się przy­ja­ciół. Jedna z nich, dzien­ni­karka z dopiero co powsta­łej „Gazety Wybor­czej”, osoba aktywna w opo­zy­cji, inter­no­wana w cza­sie stanu wojen­nego, była zanie­po­ko­jona dąże­niami do zjed­no­cze­nia Nie­miec. Jej zda­niem zbyt szyb­kie zjed­no­cze­nie nie było cał­ko­wi­cie bez­pieczne dla Pol­ski. Była zdzi­wiona moją opi­nią, że z pol­skiego punktu widze­nia nie ma nic lep­szego niż pozby­cie się tego podziału, bo zjed­no­cze­nie byłoby natych­mia­sto­wym i defi­ni­tyw­nym koń­cem całego porządku jał­tań­skiego.

Zasta­na­wia­łem się czę­sto dla­czego pojed­na­nie i uło­że­nie popraw­nych, czę­sto wręcz dobrych sto­sun­ków z Niem­cami oka­zało łatwiej­sze, niż podobne rela­cje z Rosją. Przy­czyną jest nie tylko trwa­jąca nie­mal pół wieku powo­jenna zależ­ność od ZSRR. W sto­sun­kach z Rosją ist­nieje, jak sądzę, bariera psy­cho­lo­giczna. W zbio­ro­wej świa­do­mo­ści Pola­ków Rosja, nie­za­leż­nie od form ustro­jo­wych postrze­gana jest jako auto­kra­cja, despo­tycz­nie rzą­dzona z przy­zwo­le­niem spo­łe­czeń­stwa. Dla więk­szo­ści Rosjan demo­kra­cja jest bowiem syno­ni­mem sła­bo­ści pań­stwa, ogól­nego roz­przę­że­nia i braku sta­bil­no­ści. Z tego wynika nasze poczu­cie wyż­szo­ści w sto­sunku do rosyj­skich sąsia­dów. W sto­sun­kach z Niem­cami, mimo podob­nie dłu­giego rachunku krzywd nie ist­nieje tego typu poczu­cie supre­ma­cji. Niemcy postrze­gane są jako nor­malny kraj, a ich zako­twi­cze­nie w struk­tu­rach euro­atlan­tyc­kich daje gwa­ran­cję przed odra­dza­niem się eks­pan­sjo­ni­zmu.

Karta nie­miecka jest już zgrana w pol­skiej poli­tyce, czego zdaje się nie rozu­mieć Jaro­sław Kaczyń­ski. Nie będzie on już wpraw­dzie eks­plo­ato­wał „dziadka z Wehr­machtu”, bo tego typu argu­ment użyty po raz wtóry mógłby już tylko stać się przed­mio­tem weso­ło­ści tłumu. Według niego nie­bez­pie­czeń­stwo­nie­miec­kie nie zostało wsze­lako zaże­gnane i nadal wisi nad nami wszyst­kimi. Jest ono tylko bar­dziej per­fid­nie zaka­mu­flo­wane. Opa­no­wy­wa­nie Pol­ski przez Niemcy doko­nuje się bowiem per pro­cura za pomocą pod­po­rząd­ko­wy­wa­nia struk­tur UE inte­re­som nie­miec­kim.

Przy­rów­ny­wa­nie Putina do Sta­lina jest cał­ko­wi­cie bez­sen­sowne. Putin nie jest uwi­kłany w żadną ide­olo­gię. Cyto­wany jest co prawda z wypo­wie­dzi, że roz­pad ZSRR był naj­więk­szą tra­ge­dią XX wieku, ale u pod­staw tego rozu­mo­wa­nia leży inte­res Rosji, a nie komu­ni­styczna nostal­gia.

Jako cyniczny gracz na poli­tycz­nej sza­chow­nicy i prag­ma­tyk uważa reto­rykę ide­olo­giczną za zbędny balast. Spo­iwem ma być nie­zwy­kle żywotna idea Wiel­kiej Rosji. Jeżeli zamiast ZSRR pod­sta­wimy w tej wypo­wie­dzi Rosję, to tra­ge­dią jest utrata pozy­cji glo­bal­nego mocar­stwa i spa­dek do sta­tusu mocar­stwa regio­nal­nego. Post­im­pe­rialne cią­goty są bar­dzo silne w rosyj­skim spo­łe­czeń­stwie i wizja odzy­ska­nia utra­co­nego splen­doru świa­to­wej potęgi jest dla prze­cięt­nego Rosja­nina warta wielu wyrze­czeń.

Ta post­im­pe­rialna trauma, na któ­rej spe­ku­luje Putin, wynika z samej natury rosyj­skiego eks­pan­sjo­ni­zmu. W prze­ci­wień­stwie do tra­dy­cyj­nych mocarstw kolo­nial­nych jak Wielka Bry­ta­nia i Fran­cja, które pod­bi­jały w prze­szło­ści odle­głe tery­to­ria, Rosja powięk­szała się kosz­tem sąsia­dów i – jeżeli nie liczyć Ala­ski, oraz czę­ści archi­pe­lagu kuryl­skiego – nie posia­dała tery­to­riów zamor­skich.

Pod­bite obszary nie miały przeto w świa­do­mo­ści Rosjan sta­tusu kolo­nii, były uwa­żane za inte­gralną część Rosji. Dodat­ko­wym czyn­ni­kiem pogłę­bia­ją­cym post­ko­lo­nialną traumę jest prze­bieg deko­lo­ni­za­cji. W przy­padku Angli­ków i Fran­cu­zów pro­ces usa­mo­dziel­nia­nia się kolo­nii trwał latami, w Rosji doko­nał się z dnia na dzień. Prze­ciętny Rosja­nin ma więc poczu­cie, że jego kraj padł ofiarą jakie­goś spi­sku, został wyeli­mi­no­wany z gry.

Dzięki temu wszyst­kiemu Putin ma dziś za sobą popar­cie Rosjan, wzdy­cha­ją­cych do cza­sów impe­rial­nej potęgi, nawet tej sprzę­żo­nej z komu­ni­zmem. Jed­nakże mitem jest, że ZSRR wzbu­dzał sza­cu­nek, cie­szył się w świe­cie auto­ry­te­tem i nigdy nie odda­wał raz zdo­by­tego terenu.

Można by uło­żyć impo­nu­jące pasmo klęsk ZSRR na prze­strzeni lat powo­jen­nych.

Zaczęło się od zwró­ce­nia Danii oku­po­wa­nej (wyzwo­lo­nej) wyspy Born­holm w 1946 roku. Póź­niej było prze­ła­ma­nie trwa­ją­cej 11 mie­sięcy blo­kady zachod­niego Ber­lina. Nie­mal jed­no­cze­śnie Jugo­sła­wia, pozo­sta­jąc pań­stwem komu­ni­stycz­nym, wyrwała się spod kura­teli Moskwy. Po powsta­niu Izra­ela nie ziściły się nadzieje, że w zamian za popar­cie utwo­rze­nia pań­stwa żydow­skiego, sta­nie się ono przy­czół­kiem ZSRR na Bli­skim Wscho­dzie. Woj­ska oku­pa­cyjne, w tym radziec­kie, wyco­fały się z Austrii. W grec­kiej woj­nie domo­wej komu­ni­styczna par­ty­zantka pod wodzą gene­rała Mar­kosa ponio­sła klę­skę. ZSRR tra­ciła wpływy w Afryce na rzecz Chin. Tra­ciła je rów­nież na Bli­skim Wscho­dzie, zwłasz­cza w Egip­cie, który wypro­sił z kraju tysiące eks­per­tów radziec­kich. Przed­tem był kry­zys kubań­ski, który o mało nie dopro­wa­dził do wojny świa­to­wej. ZSRR doznał porażki i musiał zde­mon­to­wać zain­sta­lo­wane na Kubie wyrzut­nie rakie­towe. Potem był Afga­ni­stan, który stał się dla ZSSR klę­ską znacz­nie dotkliw­szą od tej, którą Ame­ry­ka­nie ponie­śli w Wiet­na­mie. Wojna w Afga­ni­sta­nie uru­cho­miła pro­ces, który dopro­wa­dził do roz­padu ZSRR.

Trauma trwa po tej naj­więk­szej, final­nej klę­sce trwa po dziś dzień, bo sub­struk­tury spo­łeczne i zwią­zana z nimi zbio­rowa świa­do­mość są trwal­sze od form ustro­jowe. Poli­tyką rzą­dzą czę­sto mocno zako­rze­nione kom­pleksy. Od czasu wojny domo­wej w następ­stwie rosyj­skiej rewo­lu­cji poli­tykę ZSRR zdo­mi­no­wał kom­pleks okrą­że­nia. Poli­tykę ame­ry­kań­ską ze swej strony zdo­mi­no­wał kom­pleks nie­spo­dzie­wa­nego ataku – w następ­stwie Pearl Har­bour.

Z ostat­nich wyda­rzeń wokół Ukra­iny prę­dzej wyłoni się nowa zimna wojna, niż zbrojny kon­flikt w Euro­pie. Nic nie jest pewne w obec­nej sytu­acji – z wyjąt­kiem jed­nego. Ten kon­flikt nie będzie trwał wiecz­nie. Świat nie ugnie się przed szan­ta­żem Putina i nie on okaże się zwy­cięzcą. Naj­le­piej byłoby roz­wią­zać obecny kon­flikt bez zwy­cięz­ców i poko­na­nych, ale na to się słabo zanosi. Trzeba więc już zawczasu uczyć się trud­nej sztuki zwy­cię­ża­nia.

Klu­czem do trwa­łego suk­cesu jest wyrze­cze­nie się łatwej pokusy. Byłoby nią upo­ka­rza­nie zwy­cię­żo­nego prze­ciw­nika…

Artykul ukazal sie na portalu STUDIO OPINII

http://studioopinii.pl/nathan-gurfinkiel-gdzie-stalin-gdzie-hitler-gdzie-putin/