Przyslal Adam Mer

Wedle prawa biblijnego mężczyzna mógł mieć wiele żon. I choć nie każdy korzystał z tego przywileju, to i tak starotestamentowe przekazy roją się od romansów i zdrad.

Zawarcie małżeństwa i prokreacja należą do powinności Żyda. Rozpoczęciem małżeństwa jest ceremonia zaślubin. Zgodnie z prawem rabinackim ślub musi się odbyć w obecności minjan, czyli zgromadzenia dziesięciu Żydów (mężczyzn) powyżej trzynastego roku życia. Obecność rabina wynika z tradycji i możliwości uznania takiego małżeństwa w świetle prawa cywilnego. Ceremonia zaślubin składa się z dwóch części – kidduszin i nisuin. Każda z nich rozpoczyna się od błogosławieństwa nad winem. Po ślubie nowożeńcy traktowani są jak nowo narodzeni ludzie i wybacza im się wszelkie popełnione grzechy.

Sprawa wydaje się dość prosta, jeśli mówimy o małżeństwie Żydówki i Żyda. Co jeśli dojdzie do małżeństwa mieszanego i czy jest ono w ogóle możliwe? Starożytni Izraelici zakazywali małżeństw z pogańskimi mieszkańcami Kanaanu. Związane było to z obawą wciągnięcia współmałżonka w bałwochwalczą praktykę. Z kolei prorok Ezdrasz nakazał zostawić nie-żydowskie żony przed powrotem z niewoli babilońskiej. Niemniej jednak w Biblii małżeństwa mieszane nie są postrzegane jako coś nietypowego. Niech przykładem będzie chociażby król Salomon, który poślubił wiele cudzoziemskich żon po przejściu przez nie ceremonii konwersji. Faktem jest, iż małżeństwa mieszane są jednym z głównych czynników asymilacji, a w następstwie zaś akulturacji, co z kolei niesie ze sobą dalsze zagrożenia. Wśród ortodoksyjnych społeczności, w momencie ślubu jednego z członków rodziny z nie-Żydem, odprawia się po nim pełną żałobę, uznając taką osobę za zmarłą.

Kobieta związana

A co jeśli współmałżonek zaginął i nie ma o nim żadnych wieści? Mianem aguna określa się kobietę – mężatkę, której mąż zniknął bez śladu. Aguna, to również kobieta porzucona przez męża, której ten odmówił rozwodu. A jak wiadomo, bez rozwodu nie mogła kobieta ponownie wyjść za mąż. „Kobieta związana”, czyli po hebrajsku aguna, po rozstrzygnięcie swojego statusu mogła zgłosić się do rabinów. Najczęściej miało to miejsce po krwawych zajściach, pogromach, wojnach. Rabin na podstawie nawet bardzo wątłych dowodów może orzec o uwolnieniu kobiety.

Oczywiście, mimo gorących zapewnień i świadków zdarzało się, iż zaginiony mąż powracał „z zaświatów”. Wtedy to, każde zrodzone dziecko z nowego małżeństwa stawało się mamzerem – osobą zrodzoną ze związku cudzołożnego bądź kazirodczego. Dziecko takie jest w pełni Żydem, dlatego określenia typu bękart nie są adekwatne do jego sytuacji. Mamzer jednak nie może swobodnie zawierać małżeństwa z dowolnym członkiem wspólnoty. Może poślubić kogoś o podobnym statusie, bądź konwertytę. Aguna po cudownym odnalezieniu pierwszego męża, zobowiązana jest do powrotu do niego. Aby zapobiec tego typu sytuacjom próbowano zawrzeć w ketubie klauzulę unieważniającą wsteczne małżeństwa, jednak nie spodobało się to ortodoksyjnym rabinom.

Konkubinat czy zdrada?

Moda na wolne związki nie jest nowością. Już w czasach biblijnych mamy przykłady konkubinatu. Sześć z dwunastu plemion wywodziło się z konkubin, a sam król Salomon miał 700 żon i dodatkowo 300 konkubin (1Krl 11,3). Patriarcha Abraham miał zaś jedną żonę Sarę, potem poślubił konkubinę Hagar, a ponadto utrzymywał kontakty z konkubiną Keturą. Siedemnastowieczny kabalista, Jakub Emden, optował nawet za ponownym wprowadzeniem konkubinatu. Upatrywał w nim remedium na kryzysy małżeńskie. Osoby będące w konkubinacie, kiedy postanawiają się rozejść, nie potrzebują formalnego rozwodu – getu, ponieważ nigdy nie podpisywały ketuby. Niemniej o ile oficjalny konkubinat był akceptowany, o tyle cudzołóstwa stanowczo zabraniano. Kobietom groziły surowe kary, włącznie z ukamienowaniem. Kochankom mogła więc grozić nawet śmierć (Pwt 22, 13-29).

Prorok Natan wzywający króla Dawida do pokuty po grzechu z Batszebą. Dziecko, urodzone z tego związku, było mamzerem, a więc osobą o upośledzonej pozycji w świetle żydowskiej kultury (domena publiczna)

„I weźmiesz sobie ją za żonę…”

W tradycji żydowskiej lewirat, z hebrajskiego „jibum”, to specyficzny obowiązek mężczyzny względem swojej bratowej. W momencie, gdy brat umiera, nie pozostawiając po sobie potomstwa, żyjący brat zobowiązany jest do poślubienia owdowiałej bratowej. Mało tego, powinien z nią spłodzić dzieci, po to by „odbudować dom” swojego nieżyjącego brata.

Jeśli bracia mieszkają razem, a następnie jeden z nich umrze i nie pozostawi syna, to żonie zmarłego nie wolno wyjść za mąż za kogoś spoza rodziny. Jej szwagier jest zobowiązany przyjść do niej, wziąć ją za żonę i w ten sposób wypełnić wobec niej obowiązek szwagra. Pierworodny syn, którego ona urodzi ma przyjąć imię zmarłego brata, aby nie zaginęło ono w Izraelu.

Warto zauważyć, że prawo lewiratu chroniło w dawnych czasach ród przed wymarciem i utratą jego posiadłości. Brat zmarłego miał obowiązek poślubić szwagierkę (nawet gdy był już żonaty!) i spłodzić spadkobiercę majątku brata. Nie było to jednak prawo bezwzględne. Brat zmarłego mógł nie dopełnić lewiratu, jednak wówczas tracił w rodzinie dobre imię.

W Starym Testamencie w dwóch miejscach odnajdujemy odniesienia do tego prawa: w historii Judy i Tamar (Rdz 38) oraz w Księdze Rut (Rt4), gdzie doprecyzowuje się, iż prawo lewiratu spoczywa jedynie na bracie zmarłego, a nie na dalszych krewnych. Kobieta mogła również sprzeciwić się prawu lewiratu. Na tę okoliczność przewidziano ceremonię chalicy. Wtedy to wdowa zdejmuje sandał szwagra i spluwa mu pod nogi, uczyniwszy to, może poślubić, kogo chce. Co ciekawe, zdjęcie sandała było również gestem potwierdzenia kontraktu. Praktyka ta wywodziła się ze zwyczaju, zgodnie z którym postawienie stopy lub buta na czyjeś ziemi oznaczało wzięcie jej w posiadanie (Ps 60, 10; 108, 10). Pierwotnie ceremonia chalicy miała służyć zawstydzeniu brata lecz obecnie jest rutyną, gdyż prawo lewiratu jest już niedozwolone.

Do czterech razy sztuka

Wedle prawa biblijnego mężczyzna może praktykować poligamię – w odróżnieniu od kobiety, która może mieć jednego męża. Jednak wydaje się, że biblijni mężowie nieczęsto korzystali z tego prawa. Chociaż Adam miał dwie żony, to już Noe i jego synowie po jednej. Brak również wskazań na monogamię przez rabinów talmudycznych. Ogólna opinia w Talmudzie głosi jednak, iż mężczyzna może mieć cztery żony, o ile stać go na utrzymanie ich wszystkich. Król z kolei może sobie pozwolić (według Talmudu) na osiemnaście. W XI wieku, na zwołanej radzie rabinicznej, zakazano Żydom aszkenazyjskim poligamii. Złamanie tego postanowienia groziło klątwą – cherem. Sefaradyjscy Żydzi mają nadal możliwość uprawiania poligamii, choć raczej z niej nie korzystają. Z kolei Aszkenezyjczycy mogą poślubić drugą żonę bez potrzeby uzyskania rozwodu, jeśli pierwsza małżonka cierpi na chorobę umysłową.

Bibliografia:

• Navé- Levinson Pnina, Kobieta w judaizmie, [w:] Nowy leksykon judaistyczny, pod. red. Julius H. Schoeps, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2007, s. 447- 449.
• Isidore Singer, J. F. McLaughlin, Solomon Schechter, Julius H. Greenstone, Joseph Jacobs, Marriage[dostęp: 12.07.2016]
• Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych, Święty Paweł, Częstochowa 2008, Pwt 25, 5-6. s. 378, 504.
• Unterman Alan, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, przekł. Olga Zienkiewicz, Książka i Wiedza, Warszawa 2000.

Redakcja: Antoni Olbrychski

https://histmag.org/Zydowskie-zwiazki-damsko-meskie-1486