Żydzi zaczęli osiedlać się na ziemiach polskich już w XI w. Przybyli przede wszystkim z zachodu Europy. Pierwszym i zarazem najważniejszym dokumentem wydanym dla regulacji statutu mieszkańców żydowskich w Polsce był Statut kaliski, nadany Żydom wielkopolskim w 1264 r. Król Kazimierz rozszerzył go na inne ziemie. Nie wszyscy wiedzą, że władca ten zapisał się w pamięci kolejnych pokoleń nie tylko jako ten, który zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną, lecz także jako dobroczyńca Żydów. Czy rzeczywiście tak było?
Do rozpowszechniania takiego poglądu przyczyniła się legenda o Esterce ” żydowskiej kochance króla, rzekomej matce jego dwóch synów: Niemierzy i Pełki. Jan Długosz pisze, że król miał za jej namową udzielić Żydom licznych przywilejów. Jednakże całkowicie niewiarygodne jest połączenie przez Długosza sprawy przywileju Kazimierza Wielkiego dla Żydów polskich z wspomnianym romansem, gdyż kronikarz jako datę powstania statutu podaje 1356 r. Tak naprawdę do dziś nikt nie wie, czy owa Estera żyła naprawdę.
Z Kazimierzem Wielkim kojarzy się często jeszcze postać Lewka, kupca i finansisty ” najbardziej wpływowego Żyda krakowskiego, który był nadwornym bankierem kolejnych królów polskich, zaczynając od Kazimierza Wielkiego. Król powierzył mu zarząd nad mennicą królewską i dał żupy solne w dzierżawę. Wokół osoby krakowskiego bankiera krążyły legendy. Miał on być właścicielem czarodziejskiego pierścienia, dzięki któremu dorobił się takiej fortuny i który umożliwiał mu wywieranie wpływu na króla.
Stosunki Kazimierza Wielkiego z Żydami układały się poprawnie. Pozostaje w geście biografów króla dochodzenie do prawdy i sprawdzenie, jaki wpływ na to miała jego piękna kochanka żydowska Estera oraz interesy z finansistami żydowskimi. Jedno jest pewne, Kazimierz Wielki był jednym z najbardziej sprzyjających interesom żydowskim władców.
I. Ł.
Rozmowa z prof. Hanną Zaremską
Z Kazimierzem Wielkim powszechnie się kojarzy sprowadzenie Żydów do Polski. Ile jest w tym prawdy?
Nie znam ani jednej książki – syntezy ani nawet popularnej pracy dotyczącej historii Żydów – która datowałaby przybycie Żydów do Polski na czasy Kazimierza Wielkiego. Przybycie Żydów do Polski z okresem panowania Kazimierza Wielkiego związał Jan Długosz. We fragmencie dotyczącym romansu króla z Żydówką Esterą zapisał, że dzięki słabości monarchy do niej, wyraził on zgodę na osiedlenie się Żydów w Polsce, z czym w parze szły – według Długosza – wymuszone na Kazimierzu Wielkim przez Esterę przywileje, zapewniające im pewną swobodę funkcjonowania w Polsce.
A jakie są prawdziwe początki Żydów na ziemiach polskich?
Materiał źródłowy, przede wszystkim responsy dynastii, potwierdza funkcjonowanie i obecność kultur żydowskich na obszarach Europy Środkowej. Myślę, że ludność żydowska prawie na pewno pojawiła się w Czechach w X wieku, a w Polsce w XI. Jak sądzę, początek kolonii żydowskich szedł w parze z funkcjonowaniem tych obszarów jako części szlaków handlowych, po których podróżowali Żydzi. Ludność ta pomagała w obsługiwaniu tych szlaków. Trzeba mieć świadomość, że mówimy o wyjątkowo ważnym handlu międzynarodowym na obszarach od Półwyspu Iberyjskiego po granice imperium bizantyjskiego.
A Kraków?
Według badaczy, istnieje związany z Krakowem respons rabinacki z połowy XI wieku, z tym że – jak zwykle w literaturze hebrajskojęzycznej – istnieją wątpliwości co do rozszyfrowywania terminów topograficznych i geograficznych. Wygląda na to, że w Krakowie już w XI wieku funkcjonowała kolonia żydowska, choć o jej rozmiarach nic się nie da powiedzieć. Jeśli tak było, to na pewno kolonia ta stanowiłą etap na szlaku łączącym gminy niemieckie, Pragę, Kraków i Przemyśl – co do którego też mamy respons, potwierdzający wczesną kolonię.
Ludność żydowska napływająca z Europy Środkowo-Wschodniej zajmowała się handlem. Jakie były inne jej zajęcia?
W najwcześniejszym okresie rzeczywiście zajmowali się handlem – niewolnikami, ale także skórami oraz bronią. Natomiast w okresie późniejszym, wraz z zamieraniem wielkiego handlu i powstaniem kolonii na miejscu -funkcjonujących w Polsce – widać wyraźnie początki funkcjonowania Żydów jako uczestników aktywności kredytowej. To potwierdza zjawisko uczestnictwa Żydów w mennictwie, czego dowodem są tzw. brakteaty z inskrypcjami hebrajskimi, czyli cienkie, jednostronne monety, na których widnieją napisy w języku hebrajskim. Obydwa zagadnienia – handel i działalność kredytową – omawia pierwszy spisany statut ludności żydowskiej, wydany dla Wielkopolski przez Bolesława Pobożnego w 1264 roku.
Kazimierz Wielki przeszedł do historii jako władca szczególnie przyjazny Żydom. Co można powiedzieć o nadawanych przez niego Żydom przywilejach?
Kazimierz Wielki niewątpliwie jako pierwszy uregulował sytuację prawną ludności żydowskiej, zatwierdzając dla kolejnych dzielnic swojego zjednoczonego królestwa przywilej Bolesława Pobożnego, a więc potwierdzenie przywilejów, czyli aktów, które określały status prawny i swobodę działalności ekonomicznej ludności żydowskiej – w ramach szerokiej akcji regulowania statusu prawnego, wydawania dokumentów prawnych dla całego Królestwa. Trzeba mieć świadomość, że dotyczy to bardzo niewielkiej grupy ludności. Blisko sto kolonii żydowskich istniejących pod koniec XV wieku liczyło nie więcej niż pięć-sześć tysięcy ludzi. Tymczasem za panowania Kazimierza Wielkiego kolonii mogło być od 9 do 12. Król wyjątkową opieką otaczał kolonię stołeczną, czyli krakowską, w której sprawy ingerował osobiście, jeszcze przed zatwierdzeniem przywileju Bolesława Pobożnego dla Wielkopolski, Małopolski i ziem ruskich, które znalazły się w obrębie państwa polskiego za panowania tego władcy. Kazimierz Wielki wydał między innymi przywilej dotyczący sposobów zaopatrzenia gminy krakowskiej w żywność koszerną.
Warto pamiętać, że panowanie Kazimierza Wielkiego w Polsce przypada na jeden z najczarniejszych okresów w historii Europy – czas pogromów w czasie i po epidemii „czarnej śmierci”, czyli po 1348 roku. Późniejsza fala tej epidemii, jeżeli w ogóle dotknęła Polskę, to tylko w niewielkim stopniu. Wygląda na to, że Kazimierz Wielki przeprowadził ludność żydowską przez ten ciężki czas w sposób, który nie kosztował jej tak wiele jak w przypadku innych, a zwłaszcza niemieckich obszarów diaspory aszkenazyjskiej, dla których był to czas największego średniowiecznego kryzysu.
Jak wygląda dotycząca Żydów legenda Kazimierza Wielkiego?
Opinia o przychylności Kazimierza Wielkiego wobec Żydów podzielana była zarówno przez środowiska chrześcijańskie, jak choćby właśnie Długosza, jak i samych Żydów. Legenda Kazimierza Wielkiego nie jest dla historyków całkowicie jasna. Jej elementem – zarówno w wydaniu Długosza, jak i w późniejszych wersjach żydowskich, czyli jidysz, które funkcjonują do XIX wieku – jest niewątpliwie to, że w tych przekazach Kazimierz pokazany jest jako fundator, powiedziałabym, obecności żydowskiej w Polsce. Natomiast pamięć o Bolesławie Pobożnym prawie nie istnieje.
Z samą legendą są kłopoty. Pierwszy przekaz znajduje się w kronice Długosza, powstałej dużo później – ten fragment kroniki został napisany nawet w połowie XV wieku. Jest to legenda o romansie króla z żydówką Esterą, z którą władca miał dzieci: chłopcy przeszli przez konwersję na chrześcijaństwo a córki pozostały przy wierze matki. Najciekawsze w tej legendzie jest jej wielowiekowe trwanie. Po całej Polsce rozsypane są przeróżne miejscowości, z którymi wiąże się Esterę, na przykład Kazimierz Dolny.
Jeżeli Długosz wszystko wymyślił – czego nie da się powiedzieć – imię Żydówki jest niezwykle ciekawe. Wydaje się, że jej postać została w jakiś sposób skonstruowana na wzór biblijnej Estery, czyli Żydówki, która uratowała życie swego ludu, wstawiając się za nim przed perskim królem. Jest to bardzo ważna dla kultury żydowskiej opowieść, wspominana co roku w czasie żydowskiego święta Purim. Jeżeli Estera – jakiekolwiek imię naprawdę nosiła – była wybawicielką ludności żydowskiej w średniowiecznej Polsce, opowieść o niej byłaby zrozumiała, tak jak opowieść o biblijnej Esterze i jej konwersji. Jakie inne możnaby znaleźć logiczne wytłumaczenie tego, że Żydówka dokonująca konwersji, czyli wyrzekająca się judaizmu, staje się żydowską bohaterką?
Pierwszy po Długoszu przekaz legendy – prawdopodobnie przynajmniej w części mógł być powielony za kronikarzem – to kronika Davida Gansa, wydana w Pradze w 1595 roku, która powtarza historię o romansie Kazimierza Wielkiego z Esterą.
Kazimierz Wielki wraz z Esterą stanowi parę, która funkcjonuje w micie założycielskim kolonii Żydów w Polsce. To uzupełnia wizję Kazimierza Wielkiego jako króla przyjaznego Żydom.
Czy znana jest inna postać pochodzenia żydowskiego związana z królem Kazimierzem Wielkim?
Niewątpliwie jest nią Lewko. To lepiej znana nam postać – finansista żydowski czasów Kazimierza Wielkiego: bankier, wierzyciel nie tylko Kazimierza Wielkiego, a później również Ludwika Węgierskiego, lecz także Władysława Jagiełły. O Lewku wiemy jeszcze, że uzyskał od monarchy indywidualny przywilej protekcyjnej ochrony dla siebie i swojej rodziny. Był także zaangażowany w działalność kopalń soli w Wieliczce i Bochni.
Kategorie: Uncategorized
