I,to żywy ból … dramat zhańbionego człowieczeństwa o wymiarze uniwersalnym, to pytanie o problematyczność istnienia człowieka na Ziemi. … ubywają świadkowie, ubywają uczestnicy i ofiary … ubywają niezastąpieni pisarze z całym ich ludzkim i twórczym doświadczeniem. … Odłamki przeszłości ciemnej i śmiercionośnej nadal rażą ludzi, jak zazwyczaj w epokach kryzysu ożywia się hydra antysemityzmu. Obciąć jej jeden łeb, a wkrótce odrasta drugi. … każdy lekarz wam powie, że zakaźna choroba przybiera dwojaki kształt: epidemiczny i endemiczny.

W Neapolu dawniej wybuchały nagle epidemie cholery … pochłaniające dziesiątki tysięcy ofiar, obecnie co kilka lat możecie przeczytać w prasie o pojedynczych wypadkach … Podobnie jest z antysemityzmem – za nami wielka epidemia, która ogarnęła całą Europę i pochłonęła wiele milionów żydowskich istnień, ale co jakiś czas obserwujemy konwulsyjne nawroty … Istnieje też antysemityzm bez Żydów, o czym można się przekonać w moim kraju, w Polsce … o wiele staranniej winniśmy się przyglądać temu, co się dzieje na uniwersytetach, w kulturze, w wyższych kołach polityki, w teologii … Dialektyka heglowska, jawnie i zasłużenie wygnana z filozofii i polityki, znalazła sobie schronienie w teologii. … doktryna teologiczna w sposób finezyjny i pozornie niewinny dostarcza historiozofii uzasadnień … starego i zużytego heglowskiego determinizmu, który w dziejach XX wieku wydał na świat i utwierdził byt dwóch różnych totalizmów. … pogląd, że przebiegiem zjawisk historii rządzi nie tylko przyczynowość, ale i celowość pozostaje w zgodzie z treścią i duchem Ewangelii; … taka formuła teologiczna [bierze] na siebie usprawiedliwienie zła w każdym miejscu i czasie. … ’

Czy [XX] stulecie, po stokroć przeklęte przez człowieka i Boga, nie wyczerpało do końca swych niszczących mocy i ma wydać z siebie nowego potwora: nihilistyczną religię zła …? Nie, nie do Hegla należało nawiązać tym razem, ale do myśli krytyczno-analitycznej Kierkegaarda, który sto kilkadziesiąt lat temu dojrzał zagrożenie heglowskie i stanął do walki jak Dawid z Goliatem. … Judaizm, który odznacza się religijnym stosunkiem do życia ludzkiego, nie może przemilczeć słowa, na które czekają inni. Czujemy się do wypowiedzi powołani, a za to powołanie płaciliśmy w gettach, komorach gazowych, krematoriach, dołach rzeźnickiej kaźni. … Wielojęzyczna armia profesjonalistów-katów i ich pomocników była przy tym procederze zatrudniona jednomyślnie i żaden tryb maszyny się nie zaciął. W kraju, który szczyci się najsilniejszym ruchem oporu w Europie, gdzie … codziennie wysadzano w powietrze tory, po których toczyły się pociągi wojskowe na front – ani jeden transport Żydów skierowany do obozów zagłady nie został zatrzymany na swojej drodze.

Ani jeden …Antysemityzm bez Żydów jest nowym fenomenem … nawet w pustce, jaką zostawiliśmy po sobie, unosi się pod niebo … Uwierzyli w bożka Zła i jego obraz wcielili w portret Żyda … absolut „radykalnego zła”. Krótko mówiąc, przez dwa tysiące lat Żyd służył do mszy na etacie diabła! Wydawało się … po Soborze Watykańskim II, że przełom został dokonany … [lecz] oto jak teolog katolicki po latach pisze o Judaizmie: … „Oni cierpią, a cierpią przede wszystkim wtedy, gdy im zaczyna brakować cierpień. Cierpieć z powodu braku cierpienia znaczy cierpieć cierpieniem iluzorycznym – cierpieniem, które się wkłamało samym sobie”. I dalej, bez skrupułów: „Można sobie wkłamać cierpienie, a potem cierpieć tak, jakby to było cierpienie rzeczywiste” (Józef Tischner „Niewolnicy Boga” z: Res Publica nr 9, 1988). Doceniam wagę tych słów. Mają ciężar ołowiu. … Ta moja dygresja polemiczna ma służyć tylko temu, aby ukazać na przykładzie jak finezyjne kształty przybiera obecnie walka z Judaizmem …My Żydzi polscy wiedzieliśmy dobrze na podstawie niezbitego doświadczenia, że antysemityzm w stanie endemicznym szerzy w kraju spustoszenie, ale nie mogliśmy przewidzieć jednego: że właśnie w okresie odnawiającej się demokracji w Polsce i restytucji swobód politycznych społeczeństwa głos szowinizmu narodowego zabrzmi tak donośnie i bezceremonialnie. … Antysemityzm polski ukazuje inne, dalekosiężne i agresywne cele, bowiem w istocie rzeczy skierowany jest i uzbrojony teologicznie przeciwko żydowskiej diasporze na Zachodzie. … Pogróżki, które słyszymy, wybijanie szyb w domach modlitwy, hasła na murach, podpalenia, profanowanie naszych starych cmentarzy i nowych grobów z lat holocaustu, są tylko przygrywką do koncertu. … My Żydzi polscy wysłuchamy przygrywki, wy w diasporze na Zachodzie będziecie musieli wysłuchać całego koncertu. … Żydzi polscy widzą daleko, niech się nad tym zastanowią nasi bracia z daleka, którzy spóźnili się w latach zagłady.

Po epoce Shoah … nie możemy dłużej polegać łatwowiernie na cudzej dobrej woli i lojalności. Dosyć nadużyto naszego zaufania. Byliśmy zawsze ludźmi wolnymi, którzy wiary bez wolności nie pojmują. Znakiem naszej wiary była i jest Księga, której chronimy przez tysiące lat i ją unosimy ze sobą, porzucając wszelki inny dobytek i tracąc w rabunkach dobra materialne. Z pokolenia na pokolenie rośnie rachunek tych strat, ale nasze dobra duchowe rosną mimo prześladowań i wygnań; te wartości musimy nieść przed siebie dalej, zdając sobie sprawę z tego, że stajemy ostatecznie i nieodwołalnie wobec perspektywy anihilacji. …4 listopada 1989

*Są to wypisy z Bogdana Wojdowskiego „Listu otwartego do pisarzy pokolenia Shoah”, który znajduje się w redagowanym przez niego kwartalniku „Masada” (Jesień 1991). Jest w tym testamencie także zdanie: „Tragedia Masady co jakiś czas – jakże często, za często – pojawia się w dziejach żydowskiego narodu i wtedy śmierć z własnej ręki jest ostatnim potwierdzeniem godności wolnego człowieka”. Dodaję je na koniec, bo poprzedziło o zaledwie kilka lat jego własną śmierć z własnej ręki.