Tajemnica Pana Cukra

Napisal i przyslal Ludwik Janion

Krytyk nie powinien być zachwycony… A jestem zachwycony. Właśnie odłożyłem „Tajemnicę…” I gdyby nie to, że ja to przecież wiem, że leżą tu obok stertami książki ŻiHu, Austerii, że szczycę się przyjaźnią z szeregiem wybitnych uczonych, pisarzy, że wreszcie redagowałem ostatni tom Hanny Krall, a jej przyjaźnią szczycę się ponad wszystko, to ja bym był przerażony, najpierw przerażony. Ale w przerażaniu to ja już żyję od 1968 roku. Tyle lat. No to się przyzwyczaiłem i może dlatego pierwszym uczuciem jest zachwyt. Pomysłem, stroną faktograficzną, wykonaniem. I narracją. Właśnie narracją – głosem własnym autorki. Jej snem, długim koszmarem, kiedy dopada doktora Mengele i krótkimi wtrąconymi zdaniami, lęku własnego, lęku wspólnego i lęku o bohatera, o Pana Cukra. Bo jest tu i wstyd, i miłość, i lęk, bo czyż można drugi raz przeżyć egzekucję. „Tajemnica…” spełnia wymogi zarówno dzieła literackiego, biograficznego, historycznego i naukowego, a do tego jest świetnie napisana. Muszę dodać „a do tego”, bo taka wyliczanka brzmi podejrzanie. To się na ogół nie udaje, ileż potraw można zmieszać. A tym razem się udało. Zachwyt na dobrą sprawę wyklucza opis, bo zatyka, jak przed arcydziełem. Stajesz się niemy. I w imię szacunku dla ludzi, którzy zasługują, dla Pana Cukra, dla tamtej ulicy Warszawskiej w Kałuszynie, dla Pani, teraz sobie pomilczę.