Napisala i przyslala

Anna Karolina Klys

Zapiski (prawdopodobnie) J. Cygańskiego (przewodniczącego Rady Żydowskiej-Judenratu) – z kolekcji Hersza Wassera. Zapiski są bardzo lakoniczne, często brak lub nieczytelne są nazwiska i całe fragmenty tekstu. W cudzysłowach są cytaty z tekstu, tłumaczenia z języka żydowskiego – Sara Arm

Po wybuchu wojny, 3 września do Włocławka przyjechali liczni urzędnicy i przedstawiciele urzędów z terenów Pomorza. Pierwsze bombardowanie miało miejsce 5 września- bomba spadła na pociąg, zginęły trzy osoby, zbombardowana została też fabryka cukru leżąca ok. 10 km od Włocławka. Później nastąpiło silne bombardowanie, zapanowała panika w mieście, ludzi wykupowali towary spożywcze, część kupców żydowskich podniosła ceny, kupcy chrześcijańscy -nie. Osoby wchodzące w skład zarządów instytucji takich jak Dom Starców, Dom Sierot, Szpital- opuścili miasto, także prezes Gminy Żydowskiej- Dawid Warszawski wyjechał 7 września.  Pracownicy Starostwa i Sądu wyjechali z Włocławka 8 i 9 września. Na dwa dni przed zajęciem miasta przez Niemców wyjechało ok. 4000 Żydów. Wycofujące się Wojsko Polskie wysadziło most na Wiśle (wcześniej ewakuowano mieszkańców ulic: Bulwary, Cyganka, Stary Rynek, bulwar Wiślany). 12 września o 6 rano do Włocławka przybyła forpoczta niemiecka, zapowiedzieli, że przejmą wszystkie urzędy, o godzinie 11 wojsko wkroczyło do miasta, o 18 zamknięte zostały bramy do miasta.

16 września wydano pierwszy dekret- obowiązkową inwentaryzację wszystkich sklepów, zarekwirowano materiały i skóry, sklepy żydowskie miały pozostać zamknięte; 17 września-drugi dekret, inwentaryzacja obejmuje gastronomię, wszystkie sklepy kolonialne nawet najmniejsze. Zaczęto łapać mężczyzn Żydów do zakopywania okopów, bito ich i poniżano. Wezwano wszystkich milicjantów obywatelskich do stawienia się w magistracie. Chrześcijanie nadal pozostali na stanowiskach, Żydzi nie. Wszystkie przedsiębiorstwa, sklepy miały przeprowadzić remanenty, a zapisy sald kasowych przedstawić w urzędzie. Mimo tego, że prowadzone były remanenty towary były rabowane przez Polaków oraz Niemców („polski tłum z pomocą Niemców”). 19 września do komisarza Hansa Cramera zostali wezwani: Jakub Cygański, Józef Rode, Zylber, Czymański. Czekali długo,  ale nie zostali przyjęci.  Kazano im przyjść za dwa dni.

Jakub Cygański polecił by ze wszystkich domów modlitwy wyjąć wszystkie przedmioty rytualne. 22 września wieczorem do domów, w którym modlono się (Kol nidre) przybyło wielu SS-manów. Obstawili domy, zatrzymano 156 osób, 10 mężczyzn ubranych było w szaty modlitewne, wszyscy zostali zmuszeni do biegu, kazano się im zatrzymywać co 10 minut, przebiegli trasę: Piekarska, Królewiecka, Cyganka,3 Maja, Stary Rynek, Łęgska, Kowalska, Królewiecka, Złota, Plac Dąbrowskiego, Litewska, Rolińskiego- tam, na podwórku szkoły technicznej zostali ustawieni w rzędy („w kogo ty wierzysz? -w Boga –sram na twego Boga-niech ci pomoże-dwa uderzenia-zrzucił modlitewnik”). Po kilku godzinach znęcania się kazano im wejść do budynku, w pomieszczeniach była słoma, kazano je oczyścić, ludzie szorowali podłogę na kolanach, własnymi ubraniami, obcinano włosy (brody?). Po godzinie 22.00 zostali ponownie wyprowadzeni na dziedziniec. Generał Miller (?) powiedział:” Bracia, ludzie, jak mówiłem-psami jesteście!”, „abyście w 3 minuty byli w domu!” Ludzie biegnąc w panice potrącali żołnierzy, zostało postrzelonych 3 mężczyzn, wrzucono ich do dołu i zakopano jeszcze żywych (nazwisko jednego z nich-Birnholc). 10 mężczyzn zostało po kilku godzinach męczenia zastrzelonych (przy ulicy Łęgskiej).

Następnego dnia, o 10 rano w Synagodze przy ulicy Żabiej zerwano dach, w murach zrobiono dziury i podłożono materiały wybuchowe. Wyjęto zwoje Tory („polska młodzież pomogła-porwali sikali na nie”). Przez kilka następnych dni, po spaleniu synagog wielu ludzi także Polaków, a nawet folksdojcze z okolicznych wsi- mieli łzy w oczach („Bóg ukarze podpalaczy”). W nocy z niedzieli na poniedziałek miasto zostało otoczone, aresztowano wszystkich mężczyzn-Żydów w odwecie za podpalenie synagog. Osoby, które nie zostały zwolnione z aresztu były zmuszone do pracy. Byli bici, kłuci bagnety, musieli krzyczeć:” będziemy zastrzeleni! I my wam za to dziękujemy! Zasłużyliśmy na to! Jesteśmy oszustami! Podżegaczami wojennymi!”, śpiewać Hatikwę (ze słowami: „Żydom nie wolno mówić w ich świętym języku, jesteśmy śmierdzącymi Żydami”). Szczególnie znęcano się nad osobami korpulentnymi i mającymi brody. Kazano kłaść się na ziemię, a inni mieli po nich chodzić.

Kalendarium wydarzeń wg Mojsze Lisiaka, zeznanie nr 375 dla Żydowskiego Instytutu Historycznego:

1939-Wkroczenie Niemców (Nowy Rok-Rosz ha-Szana)
1939-Jom Kippur. Pierwszy pogrom-10 zabitych, niektórzy pogrzebani żywcem.
24.IX.1939 Podpalenie synagog. Obława, aresztowanie 1800 ludzi.
29.IX Zakaz chodzenia po chodniku
29.X Wprowadzenie żółtych łat
1.XII Pierwsze wysiedlenie do Ożarowa
15.12 Drugie wysiedlenie do Włoszczowej i Zamościa
15.II.1940 r Trzecie wysiedlenie do Tarnowa. Z 14.000 zostało 3.000. Zabieranie mebli, wyrzucanie z mieszkań, wywożenie do obozów koncentracyjnych, zabieranie produktów żywnościowych, wywiezienie nauczycieli gimnazjum hebrajskiego.

Koniec października 1940 r. utworzenie getta w Rakatówku (przedmieścia). Zamieszkało tam 3000 ludzi.

10.XI.1940 r. Przeprowadzka do getta. W tym samym dniu pogrom urządzony przez SS-owców. Getto otoczone drutem, pilnowane przez SS.

26.VI. 1941 r. pierwszy transport mężczyzn do Obozu Pracy do Poznania, tydzień później-transport do Obozu Pracy w Chodzieży.

1. VIII. 1941 r. Wysiedlenie do Łodzi, 1000 osób-część tego transportu pojechała do Chełmna. Głód w Getcie, wybuch epidemii tyfusu.

6.XI.1941 r. Getto zostało zamknięte. Placówki pracy poza gettem zlikwidowane, wszelka łączność z miastem zerwana. Sporadyczne wypadki rozstrzeliwań. Rejestracja mężczyzn umieszczenie w obozach pracy „Nakło” i „Narew”.

26.IV.1942 r. Zabrano ostatnią partię mężczyzn. Pozostało w Getcie około 1000 osób.

30.IV.1942 r. Początek likwidacji getta- wywożono do Chełmna. Getto zostało później spalone.
cdn.

„Włocławek ” poprzenie czesci        TUTAJ

Watki z ksiazki ” Tajemnica Pana Cukra ”   TUTAJ