Pewna stara panna angielska, właścicielka małej księgarni w Chelsea, natknęła się na leżącego na ulicy chorego czy też pijanego młodzieńca. „On ma głowę proroka”, powiedziała Angielka i podniosła go z ziemi. Okazało się, że nie jest chory, ale pijany, co było stanem mniej więcej nor­malnym w życiu znakomitego poety. Margaret, bo tak miała na imię, opie­kowała się Mangerem do ostatnich lat jego życia. Był najwybitniejszym lirykiem piszącym w języku jidysz, zwanym w Polsce żargonem i składa­jącym się z mieszaniny słów niemieckich, hebrajskich, polskich i rosyj­skich. Tak w owym czasie mówiło kilkanaście milionów ludzi i sądzę, że do dziś dnia więcej utworów literackich powstaje w tym języku niż w ofi­cjalnej izraelskiej hebrajszczyźnie.

Pocztówka z Czerniowic, rodzinnego miasta Icyka Mangera, 1906, źródło: Biblioteka Narodowa

Ponieważ nie znam żydowskiego, rozmawialiśmy z Mangerem po angielsku. Dziwniejsze, że Manger nie znał języka polskiego, mimo że parę lat, jak twierdził, przemieszkał w Warszawie. Jest to przykład tej osobli­wej granicy etnicznej, która przebiegała przez miasto gdzieś w okolicy ulicy Bielańskiej, oddzielając Śródmieście od dzielnicy żydowskiej. Były to dwa odrębne światy. Czapski pisał kiedyś: „Ci młodzi, szukając dróg w społeczeństwie polskim, tracili grunt, zrywając z tradycją i obyczajem żydowskim, i znajdowali się w pustce… Wstrząsnął mną fakt, że wszyst­ko, co w owych latach wiedziałem o tej głodnej pustyni, wśród której znajdowali się ci chłopcy i te dziewczęta z żydowskiego getta, było prze­cież abstrakcją”. Manger kiedyś swój nowy wiersz czytał mi w dość dzi­waczny sposób. Zaczął od stów „Bidnes kalekies” — tu przerwał i powiedział po angielsku: „it means poor cripples”. Wtedy ja mu przerwałem: „Tego nie musi mi pan tłumaczyć, bo to przecież prawie po polsku”.

Manger należał do nieistniejących już plemion małomiasteczkowych Żydów Europy Wschodniej i zarówno w wielkim Londynie, jak i później w Nowym Jorku, choć wżyty w kulturę anglosaską, sercem był obecny w ojczyźnie lat młodzieńczych. Trochę o nim myślałem, pisząc w Elegii miasteczek żydowskich: „Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc byt poetą, zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem”. Przetłumaczyłem przy dwujęzycznej współpracy z autorem wiersz Na drodze stało drzewo, bo Mangerowi bardzo na polskich przekładach zależało. Z mojej inicjaty­wy, gdy PEN Club międzynarodowy postanowił wysłać swego delegata na uroczystość odsłonięcia pomnika bohaterów getta, wydelegowano wła­śnie Mangera. Trochę mieliśmy z nim kłopotu, bo zgodził się pod warun­kiem, że PEN Club kupi czarny kapelusz i „box”. Czarny kapelusz rzecz zrozumiała, ale co znaczy „box”, czyli pudełko? Otóż w rodzinnym mia­steczku Mangera, jak wszędzie wśród biedoty żydowskiej, zamiast kosz­towniejszych walizek podróżowało się z koszykiem albo tekturowym pudłem przewiązanym sznurkiem. Kupiliśmy kapelusz, zgodził się na walizkę, pojechał do Warszawy i wygłosił bardzo piękne przemówienie. Oczywiście po żydowsku. Do kogo i w jakim języku przemawia dziś Manger? Lękam się, że głos jego płynie w pustkę. Rzewny głos liryczny cichnie dziś zagłuszony sztu­ką współczesną, brutalną i nieludzką. Stara panna angielska rozpoznała w nim proroka. Nie był prorokiem, ale żałobnikiem opłakującym wysokim synagogalnym śpiewem przeszłość i wszystkie dalekie utracone ojczyzny.

ANTONI SŁONIMSKI

Icik Mange