Justyna Biernat
(Uniwersytet Jagielloński)
DE (NON) TOLERANDIS IUDAEIS

Wswojej książce Pomysły o potrzebie reformy towarzyskiéy w ogolności, a mianowiciéy co do Izraelitów w Polszcze, wydanej w Paryżu w roku 1834, Antoni Jan hrabia Ostrowski podkreślał znaczący
wpływ ludności żydowskiej na oświatę, moralność, handel oraz przemysł
kraju, w którym przyszło tej ludności żyć.

Zamierzeniem Ostrowskiego było przygotowanie „kilku słów o starozakonnych ziomkach” i „potrzebie
ogólnej poprawy towarzyskości”. Kreśląc panoramę życia społecznego Żydów na ziemiach polskich, Ostrowski odwoływał się także do własnych doświadczeń jako zarządcy Tomaszowa. Z charakterystyczną dla siebie emfazą i egzaltacją pisał o nim: Mała to osadeczka kuźnicza położona była wśród lasów, wysokopiennych sosien i dębów, przeglądających się jakby po raz ostatni przed zgonem, w pysznym wód
zwierciadle, ulanym przez pełną życia i ruchu rzekę Wolbórkę; ponad którą cienistymi brzegami lęgły się niedawno jeszcze bobry, jak świadczą znajdywane ich misterne gniazda; a gdzie lęgną się dotąd sutym futrem okryte wydry (…) Z początku wszyscy rozumieli, żem dla jakowejś oryginalności, lub romantyzmem uniesiony, dziki punkt wybrał: to prawda, żem wolał w nowej materii, jakz wytartej i wypłowiałej krajać (…) Ze szczerą ochotą rzuciłem się z siekierą w ręku, w lesisty Tomaszów.

W myśl zasad: „świat Polski dla wszystkich otwartym zostawić należy” oraz „wolny przemysł dla wszystkich” Ostrowski budował osadę zróżnicowaną etnicznie, kulturowo i religijnie, w której ważną i znaczącą część stanowili Żydzi. Składająca się początkowo z zaledwie ośmiu domów, osada
rozbudowywała się za sprawą napływających rzemieślników ze Śląska i Saksonii. Z biegiem lat Tomaszów stał się istotnym ośrodkiem włókienniczym z licznymi warsztatami służącymi nie tylko potrzebom Królestwa Polskiego, ale także rynkom dalekowschodnim. Dane z roku 1829 mówią,
że wśród stałych mieszkańców najliczniejsi byli Niemcy (38,4%), właściciele zakładów włókienniczych, następnie Żydzi (32,8%), parający się handlem i rzemiosłem, oraz Polacy (28,8%), właściciele nieruchomości

Hrabia wychodził naprzeciw wymogom heterogenicznej ludności Tomaszowa, przyczyniając się do rozwoju gmin wyznaniowych (katolickiej, ewangelickiej i mojżeszowej), budowy kościołów i bóżnic, oraz założenia (początkowo wielowyznaniowej) szkoły. Rozwijający się prężnie Tomaszów 6 lipca 1830 roku zyskał prawa miejskie, aczkolwiek czas jego rozkwitu został przerwany wybuchem powstania listopadowego. Miasto potrzebowało wielu lat, aby podnieść się po upadku narodowego zrywu, którego pokłosiem stała się konfiskata dóbr Ostrowskich. Pozbawieni swego protektora
tomaszowscy Żydzi zaczęli uginać się pod ciężarem blokady przemysłu handlowego. Nastąpił czas zahamowania dotychczasowej, intensywnej działalności gospodarczej, która powróci dopiero w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Antoni Jan hrabia Ostrowski nie doczeka już jednak tego okresu.
Tęsknotę za Tomaszowem oraz troskę o jego mieszkańców będzie wyrażał w listach i pamiętnikach na emigracji we Francji, gdzie umrze 4 grudnia 1845 roku.

Calosc ponizej

LUTEK_ORENBACH_Zaglada_tomaszowskich_Zyd