Malarka, graficzka, rzeźbiarka, autorka scenografii i współautorka projektów architektonicznych. Urodziła się w roku 1895 w Warszawie, zmarła w roku 1950 w Nowym Jorku.

W latach 1915-1920 studiowała rzeźbę w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych w pracowni Edwarda Wittiga. Za wykonaną pracę dyplomową, Akt, otrzymała w 1920 roku nagrodę Ministerstwa Sztuki i Kultury. Związana z nurtem awangardowej sztuki konstruktywistycznej, współpracownica i towarzyszka życia jednego z czołowych jej przedstawicieli w Polsce, Mieczysława Szczuki. Współzałożycielka awangardowej grupy Blok (1924) i współredaktorka pisma o tej samej nazwie. Po śmierci Szczuki w 1927 roku wydawała i redagowała założone przez niego pismo “Dźwignia”. W roku 1937 wyemigrowała z Polski, ostatnie lata życia spędziła w USA. Jej prace znajdują się m.in. w Muzeum Sztuki w Łodzi.

Teresa Żarnowerówna należała do środowiska międzywojennej awangardy konstruktywistycznej, a w Polsce do pionierów tego nurtu. Jest autorką rzeźb, geometrycznych kompozycji abstrakcyjnych malowanych na płótnach, a także tworzonych w postaci linorytów barwnych i rysunków. Wykonywała fotomontaże i plakaty agitacyjne, zajmowała się typografią i współpracowała przy projektach architektonicznych. Ta wielostronność zainteresowań artystki znalazła odbicie w programowej wypowiedzi Żarnowerówny z roku 1923:

“Najwszechstronniejsze pole do wyrażania się znajduje artysta w widowiskach kinoteatralnych, gdzie łączy elementy poszczególnych odłamów sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura, poezja, muzyka, kino, taniec) poparte doskonałością środków technicznych (wyzyskanie energii elektrycznej). Środki, jakie wprowadza nowa sztuka usuwają przypadkowość, dając monumentalność, która jest uwarunkowana przez konstrukcję równoważną przyczynowości i współzależności kształtów dających równowagę” (Katalog Wystawy Nowej Sztuki).

Twórczość Żarnowerówny pozostawała pod wpływem rosyjskiego konstruktywizmu i holenderskiej grupy De Stijl. Artystka, podobnie jak Mieczysław Szczuka, którego poznała już w trakcie studiów, miała lewicowe poglądy i w swoich plakatach, projektach druków i fotomontażach łączyła zaangażowanie polityczne ze zdobyczami sztuki awangardowej. Poprzez swojego brata Dawida, członka Komunistycznej Partii Polskiej, Żarnowerówna dość wcześnie zapoznała się z ideologią marksistowską i brała żywy udział w propagandzie ruchu rewolucyjnego.

Twórczy dorobek Żarnowerówny znany jest dziś w bardzo wyrywkowej formie. W roku 1923 powstałSzkic do konstrukcji przestrzennej, w 1924 roku artystka wykonała cykle zatytułowaneKompozycje typograficzne i Kompozycje nowe. Wczesne obrazy Żarnowerówny nie są znane, a z zachowanych opisów wynika, że przedstawiały geometryczne, typograficzne kompozycje z użyciem diagonalnych linii, które dynamizowały płaszczyznę. Podobnie nie zachowały się abstrakcyjne rzeźby artystki konstruowane na zasadzie opozycji wklęsłych i wypukłych planów.

Po roku 1924 Żarnowerówna mniej zajmowała się czystym malarstwem i rzeźbą, bardziej interesowała ją sztuka społecznie użyteczna, jak typografia, grafika książkowa i prasowa, a także plakat, fotomontaż i projektowanie architektoniczne. W latach 1924-1926 Mieczysław Szczuka i Teresa Żarnowerówna zaprojektowali przy pomocy architektów funkcjonalne zespoły mieszkaniowe, które chociaż nie zostały zrealizowane, to weszły do historii polskiej architektury awangardowej. Jeden z nich o nazwie Domy ogrody w miastach ogrodach (1927) w ciekawy sposób nawiązywał do Corbusierowskiej idei zespolenia architektury z otoczeniem. Inny przedstawiał wysoki dom mieszkalny dla bogatej klienteli: bezdzietnych małżeństw i kawalerów (1926). W pracach architektonicznych projektowanych przez Żarnowerównę i Szczukę nie tyle chodziło o same budynki, lecz “o metodę plastycznego komponowania (budowania) w trzech wymiarach w oparciu o określoną abstrakcję geometryczną”.

Żarnowerówna jest autorką okładki do polskiego wyboru poezji Włodzimierza Majakowskiego (1927), która pozostaje klasycznym przykładem nowoczesnej grafiki okładkowej. Połączyła na niej fotograficzną podobiznę poety z układem barwnych płaszczyzn tła i liter, tworząc znakomity fotomontaż. Okładka Żarnowerówny do tomu wierszy Majakowskiego została później wydrukowana osobno, jako oddzielna wkładka do zbiorowego wydania dzieł poety w 1941 roku w Moskwie oraz w 1952 roku jako wkładka barwna w książce “Majakowski w krajach demokracji ludowej” L. Feigelmana. Jej autorstwa jest też okładka poematu Anatola Sterna Europa, opracowanego graficznie przez Szczukę, który ukazał się drukiem w roku 1928.

“Kwadrat płaszczyzny okładki został podzielony przez artystkę poziomo na dwie połowy. Górną połowę w kolorze czarnym przecina po przekątnej szeroki, czerwony pas. Na nim wielkimi i grubymi literami, biało okonturowany tytuł: Europa. Z lewej strony winietka-fotografia tańczącej pary w baletowej toalecie. Z prawej strony od góry fotografie goryli: z czarnego tła wynurza się goryl opierający się łapami o czerwony pas tytułu poematu. Dolna połowa okładki podzielona jest na dwa poziome pasma. Góra: na bieli papieru okładki napis A Stern M Szczuka, dużymi, blokowymi czerwonymi literami, czarno okonturowanymi. Dolne pasmo okładki przedstawia fotomontaż szeregu scen: maszerującej Reichswehry, armat, zbliżenie filmowe człowieka pogrążonego we śnie z symultanicznie przenikającym się zdjęciem nóg tańczących, grup ukraińskich chłopów uchodzących przed bitwą, wreszcie słynne wówczas Dolly Sisters w pikantnym numerze kabaretowym.” (Mieczysław Berman)

Artystka była w gronie założycieli (razem z Mieczysławem Szczuką, Władysławem Strzemińskim,Henrykiem Stażewskim i E. Millerem) Grupy Kubistów Konstruktywistów i Suprematystów “Blok”(1924-26). Wedle świadectwa Szczuki to Żarnowerówna zainicjowała powstanie grupy oraz pisma o tej samej nazwie, aktywnie uczestniczyła też w formułowaniu programu i współredagowała wszystkie 11 numerów wydawnictwa. Dzięki znajomości kilku języków obcych nawiązywała kontakty z przedstawicielami europejskich awangard i zabiegała o ich teksty programowe, przedrukowywane następnie w numerach “Bloku”. Artystka dokładała się także do finansowania pisma. Tak jak Szczuka opowiadała się za utylitarną funkcją sztuki, podkreślała jej użytkowy charakter i pragnęła, aby nowa sztuka odcisnęła swoje piętno na produkcji przemysłowej i budowlanej. Istniejące od samego początku różnice i sprzeczności ideowe między poszczególnymi członkami “Bloku” doprowadziły najpierw do tego, że od trzeciego numeru pisma podpisywali się pod nim jedynie Szczuka i Żarnowerówna, a potem do faktycznego rozłamu. Jego wynikiem było powstanie pisma “Preasens”, które redagował m.in. Stażewski, zaś Szczuka został redaktorem naczelnym lewicowej “Dźwigni”, przy wydawaniu którego pomagała mu Żarnowerówna.

Po śmierci Szczuki Żarnowerówna wydawała i redagowała to pismo do lipca 1928 roku. Agitacyjna wersja konstruktywizmu znalazła w Żarnowerównie swoją wyrazicielkę, przede wszystkim w jej kolejnych projektach do wydawnictw propagandowych i politycznych, wykonywanych do 1931 roku i sporadycznie później. W roku 1928 Żarnowerówna przygotowała dla listy lewicy całą serię plakatów towarzyszących wyborom do Sejmu, m.in. Na Jedność Robotniczo Chłopską Głosuj! Inny plakat z tej kampanii 13-tka Jedność Robotniczo-Chłopska jest uważany za największe osiągnięcie artystyczne Żarnowerówny w jej twórczości plakatowej. Działanie plastyczne plakatu jest bardzo silne: przedstawia karzącą pięść ludu robotniczego uderzającą w budynek więzienia. Prosta kolorystyka ogranicza się do białej plamy bryły więzienia, czerni tła plakatu i czerwieni trzynastki, numeru lewicy na liście wyborczej. Wymowę plakatu wzmacnia połączenie realistycznych elementów w formie fotomontażu z uproszczonym graficznie rysunkiem. Nikt poza Szczuką i Żarnowerówną nie zajmował się w tym czasie w Polsce sztuką politycznego fotomontażu. Żarnowerówna jest też autorką strony tytułowej “Czerwonego Sztandaru”, organu Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski: w roku 1931 wykonała stronę tego pisma na “Dzień 3-L” (Lenin, Liebknecht, Luksemburg).

Po śmierci Szczuki w 1927 roku Żarnowerówna wycofała się na kilka lat z życia artystycznego. Nie mogła znaleźć sobie miejsca w Polsce i w roku 1937 wyemigrowała z kraju, początkowo do Paryża i Lizbony, później do Kanady, aby po wojnie zamieszkać w Nowym Jorku.

Tragedia II wojny światowej wywołała w Żarnowerównie potrzebę podjęcia pracy artystycznej. Artystka wróciła do fotomontażu w serii ilustracji do książki Obrona Warszawy, wydanej w USA w roku 1942. Konstruktywistyczne podziały płaszczyzny łączą się w nich z dramatyczną ekspresją treści. W ostatnich dniach wojny artystka rozpoczęła pracę nad monumentalną płaskorzeźbą Powstanie w warszawskim getcie, która nie została jednak zrealizowana. Żarnowerówna miała w Nowym Jorku jedną wystawę już po wojnie, na której pokazała gwasze o silnej wymowie dramatycznej.

Autor: Ewa Gorządek, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, grudzień 2008.

Wybrane wystawy:

• 1923 – Wystawa Nowej Sztuki w holu kino-teatru “Corso” w Wilnie. Uznana za pierwsze wspólne wystąpienie polskich artystów konstruktywistów. Żarnowerówna pokazała tam trzy prace: Konstrukcja barwna, Szkic architektoniczny, Szkic do konstrukcji przestrzennej.
• 1923 – wystawa Mieczysława Szczuki i Teresy Żarnowerówny w Galerie der Sturm, Berlin
• 1924 – wystawa grupy Blok w autosalonie firmy Laurin i Clement, Warszawa
• 1926 – Międzynarodowa Wystawa w Bukareszcie
• 1926 – I Międzynarodowa Wystawa Architektury Nowoczesnej, Galeria Zachęta, Warszawa
• 1927 – Wystawa Architektury Nowoczesnej w Moskwie
• 1929 – Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań.