Historia Marszu Niepodległości pokazuje, że:

• jego popularność rosła systematycznie od 2009 roku;
• rosła razem z wpływami prawicy – zarówno PiS, jak i skrajnych ugrupowań nacjonalistycznych (jak ONR);
• była elementem szerszej światowej fali: w czasie tej dekady skrajna prawica rosła w siłę w całym świecie rozwiniętym, a idee nacjonalistyczne i ksenofobiczne stawały się coraz bardziej popularne.

Początki jednak nie były dla nacjonalistów łatwe.

Na archiwalnym nagraniu z 2009 roku widać przemarsz niewielkiej, rozproszonej grupy z czarnymi transparentami ONR z mieczykami Chrobrego – symbolami przedwojennej skrajnej prawicy. Pada deszcz, uczestnicy snują się niemrawo. Policja ochrania marsz, ale idzie on tylko środkiem Krakowskiego Przedmieścia – na chodnikach mijają go obojętni przechodnie, schowani pod parasolami.

2010: zapowiedź zadymy

Już rok później marszu – którego formalnymi organizatorami była Młodzież Wszechpolska oraz ONR – nie dało się tak po prostu ominąć. Przeciwko marszowi nacjonalistów zebrali się antyfaszyści.

Najbardziej głośnym wydarzeniem marszu w 2010 roku było oskarżenie Roberta Biedronia – dziś jednego z najważniejszych polityków lewicy, a wówczas działacza Kampanii Przeciw Homofobii, organizacji pozarządowej – o napaść na policjanta.

Według policji w stronę legalnego marszu nacjonalistów protestujący rzucali kamieniami i racami. Biedroń, jak zeznawali później na procesie policjanci, miał próbować wyrwać pałkę jednemu z nich, a potem uderzyć go w twarz. Prokurator zarzucał mu naruszenie nietykalności funkcjonariusza publicznego.

Biedroń oświadczył, że zarzuty są kuriozalne i że to on został trzykrotnie pobity przez policję – w tym w radiowozie, kiedy był skuty kajdankami. Policja zatrzymała w sumie 33 osoby. Zgłoszono 20 kontrmanifestacji.

Była to zapowiedź tego, co miało się dziać w następnych latach.

• Stale powracały zarzuty o to, że uczestnicy wznosili hasła antysemickie i wykonywali hitlerowskie gesty.
• Stale powracały wezwania do zakazania marszu.
• Stale powracały zarzuty o to, że policja (i prokuratura) bardzo łagodnie traktuje agresywnych narodowców, a bardzo surowo i brutalnie – tych, którzy próbują marsz zablokować.
• Stale powracała dyskusja o tym, na ile władze państwowe powinny angażować się w marsz – lub w kontrmanifestacje – oraz o to, czy powinny i czy mogą go zakazać.

W 2010 roku ówczesna posłanka SLD Katarzyna Piekarska apelowała do prezydent Warszawy Hanny Gronkiewicz-Waltz o zakazanie manifestacji albo o przeniesienie jej na inny dzień.

“11 listopada to bardzo ważne dla każdego Polaka święto – Święto Niepodległości – taki dzień, który powinien być dniem pojednania i zgody. I w tym kontekście dziwi nas wydana zgoda na przemarsz Obozu Narodowo-Radykalnego – organizacji, która w swojej działalności nawiązuje do skrajnego nacjonalizmu”

– mówiła Piekarska na konferencji w Sejmie 10 listopada 2010.

Polityczka (wówczas jeszcze w SLD) przypomniała także, iż w Niemczech burmistrzowie biorą udział w kontrmanifestacjach wobec przemarszów skrajnej prawicy.

Jak się okazało, ostrzeżenia Piekarskiej były prorocze – marsz w ciągu kilku lat z niszowej imprezy nacjonalistów stał się głównym wydarzeniem Święta Niepodległości. Zdominował je i sprawił, że w 2018 roku poszedł w nim (chociaż formalnie osobno) prezydent RP Andrzej Duda.

2011: wielka zadyma i wielki przełom

W 2011 roku w marszu wzięło już udział blisko dwa razy tyle uczestników, co rok wcześniej – nawet 20 tys. osób (szacunki liczby maszerujących zawsze są mocno rozbieżne).

Narodowcy wywołali w ścisłym centrum Warszawy starcia przypominające bitwę uliczną – rzucali kamieniami i petardami w policję na pl. Konstytucji i na pl. Na Rozdrożu. Policja użyła gazu i armatek wodnych. Na Pl. Na Rozdrożu manifestanci podpalili wóz transmisyjny TVN24 oraz samochód TVN Meteo.

“Uczestnicy Marszu Niepodległości byli agresywni. Odpalili race. Podpalili samochód TVN24 i TVN Meteo. Policja interweniowała dopiero po jakimś czasie”

– relacjonował reporter tvnwarszawa.pl (nagrania ze starć można obejrzeć w serwisie TVN – tutaj).

Wcześniej, około południa, z policją na Nowym Świecie starły się grupy niemieckich antyfaszystów, którzy przyjechali blokować marsz. Później schronili się w “Nowym Wspaniałym Świecie” – kawiarni i restauracji prowadzonej przez lewicową “Krytykę Polityczną”.

Policja informowała, że w lokalu znaleziono pałki, kastety i gaz łzawiący. Od przemocy zdecydowanie odcięła się sama “Krytyka Polityczna”, ale dało to powód mediom prawicy do rozgłaszania opinii, że przemoc była po obu stronach – podczas gdy jej skala była nieporównywalna: bitwy uliczne z policją wywołali nacjonaliści, a nie antyfaszyści.

“Jeśli podczas piątkowych wydarzeń doszło do jakichkolwiek ataków ze strony antyfaszystów, m.in. znieważania osób z grupy rekonstrukcyjnej, redakcja jednoznacznie je potępia”

– mówił wówczas Michał Sutowski, sekretarz redakcji “KP”.

Policja zatrzymała 210 osób, w tym 95 antyfaszystów z Niemiec.

2016: PiS zaczyna grać z marszem

Przez kolejne lata popularność marszu systematycznie rosła. Nieustannie towarzyszyła mu także agresja. W 2013 roku podczas marszu spalono tęczę na pl. Zbawiciela – instalację artystyczną symbolizującą tolerancję. Uczestnicy zaatakowali także squat w śródmieściu Warszawy oraz wywołali zamieszki pod ambasadą Rosji, pod którą m.in. spalili budkę strażniczą.

W 2016 roku, już po objęciu władzy przez PiS, zaczęła się – trwająca do dzisiaj – gra polityków tej partii z nacjonalistami organizującymi marsz. Dla PiS uczestnicy marszu to elektorat; jego organizatorzy to jednak polityczna konkurencja.

Jeszcze przed marszem politycy PiS usprawiedliwiali agresję jego uczestników. Minister spraw wewnętrznych Mariusz Błaszczak uznał, że kontrmanifestacje są po to zaplanowane, aby wszczynać bójki – przez “prowokowanie” nacjonalistów.

Jak pisaliśmy wówczas w OKO.press, manifestantów często prowokują nawet drzewka i chodniki, ponieważ często wyładowywali na nich swoją agresję.

W 2016 roku podczas marszu odczytano list prezydenta Andrzeja Dudy. Po raz pierwszy najwyższe władze państwowe legitymizowały w ten sposób imprezę, która jeszcze parę lat temu była przedsięwzięciem marginalnych grup skrajnej prawicy. W marszu uczestniczyło od 75 do 100 tys. osób (pierwsza liczba to szacunek policji, druga – organizatorów).

2017: “Chcemy Boga” (i rasizmu)

W 2017 roku szok polskiej i światowej opinii publicznej wzbudziły hasła na marszu (który szedł pod sloganem “My chcemy Boga”). Obok polskich flag nacjonaliści nieśli także transparenty z hasłami m.in. „Wszyscy różni, wszyscy biali” czy „Europa tylko dla białych”. Wykrzykiwali też hasła „Sieg Heil”, „Biała siła”, „Żydzi won z Polski”.

OKO.press obszernie relacjonowało marsz. Jego gwiazdą był Roberto Fiore, włoski polityk i działacz organizacji otwarcie nawołujących do faszyzmu.

Politycy PiS chwalili marsz. “Widziałem wielki marsz, który był bardzo pięknym, niepodległościowym marszem” – mówił Mateusz Morawiecki. Twierdzili też, że rasistowskie hasła to albo “margines” (Morawiecki) albo “prowokacja” (Jarosław Kaczyński).

Policja nie reagowała na rasistowskie hasła i nie postawiła zarzutów ani jednemu uczestnikowi – pisaliśmy w listopadzie 2017 roku. Organizatorzy twierdzili, że szli w nim zwolennicy “dobrze pojmowanego nacjonalizmu”.

Maszerujący zaatakowali grupę kobiet protestujących przeciw faszyzmowi. Policja nie tylko ich nie broniła, ale skrytykowała – nazywając ich zachowanie “skrajnie nieodpowiedzialnym”.

My też przejrzeliśmy dostępne w internecie i przesłane nam przez naszych czytelników materiały z 11 listopada 2017 roku. Widać na nich nie tylko osoby skandujące i niosące na transparentach rasistowskie, neofaszystowskie, antysemickie oraz antyislamskie hasła i symbole, ale także ludzi:

• niosących płonące flary (choć używanie materiałów pirotechnicznych podczas zgromadzeń publicznych jest zabronione);
• odpalających petardy hukowe (czyli zakłócających spokój i porządek publiczny);
• rzucających zapalone flary z wiaduktu Mostu Poniatowskiego, na ulice przebiegające pod wiaduktem (co stwarzało zagrożenie dla życia i zdrowia osób przechodzących i przejeżdżających tamtędy);
• podpalających w maszerującym tłumie flagi „odbite” antyfaszystom (co z kolei było zagrożeniem dla osób biorących udział w Marszu);
• malujących rasistowskie symbole na przystankach tramwajowych i naklejających takie plakaty (co jest wykroczeniem ściganym rygorystycznie przez policję, gdy np. popełniają je Obywatele RP) oraz
• pijących podczas przemarszu alkohol (choć zgodnie z prawem spożywanie alkoholu na ulicach jest zabronione i zwykle policja także do tego zakazu podchodzi rygorystycznie).

Prokuratura nie oskarżyła nikogo z maszerujących. Obwiniła za to o „usiłowanie przeszkodzenia w przebiegu niezakazanego zgromadzenia publicznego” 7 z 14 kobiet, które stanęły na jego trasie z transparentem “Faszyzm stop”. Były znieważane, kopane, opluwane – i na koniec otrzymały zarzuty. Ostatecznie zostały uniewinnione.

„Sędzia w uzasadnieniu dobitnie podkreślił, że nie tylko ich czyn nie miał żadnych znamion wykroczenia, ale zasługuje na najwyższy szacunek i uznanie”

– komentowali na Facebooku Obywatele RP.

Według organizatorów w marszu brało udział nawet 150 tys. osób.

2018: Prezydent idzie razem, ale obok

W 2018 roku głównym przedmiotem sporu był udział władz państwowych w marszu. Po licznych dyskusjach i sporach stanęło na tym, że prezydent Duda wygłosi przemówienie na początku manifestacji, a potem pójdzie w osobnym marszu prezydenckim (pod hasłem “Dla Ciebie Polsko”).

W praktyce pochód prezydencki był niewielki (5 tys. uczestników), a liczący nawet 250 tys. manifestantów główny Marsz Niepodległości kroczył za nim. W czasie marszu m.in. spalono flagę Unii Europejskiej.

“Tysiące rac, kłęby dymu, spalona flaga Unii Europejskiej, rasistowskie hasła i oenerowskie transparenty. Część uczestników Marszu Niepodległości pod przykrywką »uroczystości państwowych« drwiła z oficjalnych zaleceń, by w tym roku demonstrować bez dymu i schować skrajne poglądy. A ich działania legitymizowali uśmiechnięci politycy PiS”

– relacjonowało wówczas OKO.press.

PiS grał z marszem na dwa fronty. Z jednej strony – próbował przejąć nad nim kontrolę i politycznie się na nim pożywić (wchodząc w konflikt z organizatorami). Z drugiej – policja i prokuratura systematycznie ignorowała akty przemocy i naruszenia prawa podczas marszu.

Kto w nim szedł? Nie tylko działacze skrajnych partii oraz ich sympatycy. Jest ich nadal zbyt niewielu. Do marszu, być może zachęceni przez udział polityków z pierwszych stron gazet, dołączyli zwykli wyborcy PiS – w tym rodziny z małymi dziećmi.

Wielki triumf nacjonalistów

Oto hasła, pod którymi odbywały się kolejne marsze:

• 2012: “Odzyskajmy Polskę”
• 2013: “Idzie nowe pokolenie!”
• 2014: “Armia Patriotów”
• 2015: “Polska dla Polaków, Polacy dla Polski”
• 2016: “Polska bastionem Europy”
• 2017: “My chcemy Boga!”
• 2018: “Bóg, honor, Ojczyzna”
• 2019: “Miej w opiece naród cały”

Frekwencja w kolejnych marszach wyglądała następująco (szacunki mediów, organizatorów i policji często były bardzo rozbieżne):

• 2009: poniżej tysiąca
• 2010: 5-10 tys.
• 2011: do 20 tys.
• 2012: 25-50 tys.
• 2013: do 50 tys.
• 2014: do 50 tys.
• 2015: 70-100 tys.
• 2016: 75-100 tys.
• 2017: 60-80 tys.
• 2018: 250 tys.

Z tych danych widać systematyczny wzrost frekwencji – która odnotowała trzy wyraźne skoki: pierwszy w 2011 roku, w roku początku drugiej kadencji PO; drugi  w 2015 roku, roku wygranej PiS; trzeci w 2018 roku, kiedy prezydent RP wziął udział w zgromadzeniu (nawet jeśli formalnie szedł obok).

Hasła marszu nawiązywały w latach 2015-2016 do prowadzonej przez prawicę kampanii wzywającej do powstrzymania napływu uchodźców do Europy, często prowadzonej pod hasłami ksenofobicznymi i rasistowskimi.

Wraz z marszem rosła także skrajna prawica, która w wyborach parlamentarnych w październiku 2019 roku (jako Konfederacja) otrzymała 1 mln 256 tys. głosów.

PiS przegrał rywalizację z narodowcami o symboliczne przywództwo w marszu: w 2019 roku jego politycy już nie wezmą w nim udziału. Przy okazji zdołał go jednak wypromować. Dziś marsze odbywają się nie tylko w Warszawie, ale także w innych miastach.