Przyslala Katharina Dr.Gasinska -Lepsien

144 lata temu, 20 lutego 1877 roku, we Lwowie przyszedł na świat Majer Bałaban, współtwórca nowoczesnej historiografii żydowskiej w Europie wschodniej. Nazwano go „najwybitniejszym badaczem przeszłości Żydów polskich”.

Majer Bałaban urodził się w rodzinie mitnagdów, oświeconych talmudystów, dla których przeciwnikami byli zarówno asymilatorzy, jak i chasydzi. Mitnagdzi głosili potrzebę studiowania obok Talmudu także nauk świeckich. Tradycja ta w rodzie Bałabana zaowocowała karierami rabinów i drukarzy. Jeden z przodków Bałabana, Lewko, był w XVIII w. burmistrzem lwowskiego kahału (gminy żydowskiej). Majer jednak interesował się historią i kiedy w 1891 r. jego ojciec Aleksander zbankrutował, 14-letni chłopak poszedł do pracy w prywatnej bibliotece jednego z galicyjskich arystokratów:

Zaangażowałem się rychło u administratora dóbr dla uporządkowania tej biblioteki i w niej spędzałem cały mój wolny czas od pracy szkolnej. Okazało się jednak, że administrator nie był zadowolony z mojej pracy, gdyż zamiast porządkować, czytałem po kolei wszystko, co się tam znajdowało (było tam dużo pamiętników i monografii historycznych) i od tego czasu zdawałem sobie wyraźnie sprawę z moich zamiłowań do historii Polski, a pośrednio i do historii Żydów w Polsce[1].

Bałaban oczywiście wybrał na studiach historię. „Moja droga do historii Żydów prowadziła przez romantyczny zapał i miłość młodzieńczą, która patronuje jeszcze często 60-letniemu historykowi” – wspominał w 1928 r. – „Czar wspomnień dziecięcych i legend zasłyszanych w chederze, bóżnicy i patriarchalnej rodzinie naszej pobudziły moją fantazję historyczną, po której przyszła dojrzała myśl i świadomy obowiązek odtworzenia naszej przeszłości”[2]. Niemały wpływ miał na niego ojciec, który pisał obfite kroniki i nauczył Majera miłości do rodzinnego Lwowa. Pierwszymi spośród mistrzów Bałabana byli Ludwik Finkel i Szymon Aszkenazy[3].

W 1902 r. Bałaban opublikował pierwsze artykuły historyczne, pracował też w tym okresie jako nauczyciel gimnazjalny. Jego najważniejsze książki powstały w językach polskim i żydowskim, lecz publikował również po hebrajsku i po niemiecku. Podczas I wojny światowej pełnił funkcję rabina oraz referenta do spraw żydowskich przy armii austro-węgierskiej. Podążając w ślad za wojskami cesarsko-królewskimi, zajmował się badaniem i ochroną „pamiątek przeszłości i zabytków sztuki” przed zniszczeniem, „inwentaryzując, spisując, protokołując i fotografując, wśród niezmiernych trudności, nieraz z narażeniem życia”. Zbierał zarazem informacje do swojej historii Żydów polskich. J. Nissenbaum, działacz partii Poalej-Syjon w Lublinie, wspominał, że w 1916 r. został wezwany do urzędu austriackiego cenzora po tym, jak opublikował odezwę w sprawie założenia biblioteki ludowej. Okazało się, że cenzorem jest Majer Bałaban, który skorzystał ze swojego urzędu, by podarować powstającej bibliotece kilka worów książek

Po 1918 r. Majer Bałaban został dyrektorem gimnazjum żydowskiego w Częstochowie, potem prowadził seminarium rabiniczne w Warszawie. Został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego i Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz dyrektorem powołanego w 1928 r. Instytutu Nauk Judaistycznych, placówki, którą współtworzył. Podjął prace nad podręcznikiem historii i literatury żydowskiej (ukazał się w języku polskim), obok działalności naukowej zajmował się intensywnie popularyzowaniem wiedzy historycznej jako publicysta i pedagog. Mieszkał przy ul. Siennej 38 (budynek nie zachował się do naszych czasów).

Jak zauważył w artykule z okazji 60. urodzin Bałabana Filip Friedman, stworzył on podwaliny historiografii Żydów polskich, dyscypliny do połowy XIX wieku raczkującej w porównaniu z analogicznymi badaniami w Europie Zachodniej, a rozwijającej się silnie pod koniec XIX stulecia. „Dopiero Bałaban pierwszy przeprowadził rozległe poszukiwania archiwalne na wielką skalę, stworzył szereg prac monograficznych i syntetycznych, rozbudował i jakby wyrzeźbił – w zasadniczych konturach – morfologię historii żydowskiej w Polsce, wyznaczył i uwypuklił główne jej problemy i zagadnienia, utorował metodykę badań, dał wzory opracowania i zarys syntezy”. Bałaban sporządził też bibliografię historii Żydów, mającą ułatwić pracę przyszłym badaczom

W okresie międzywojennym Bałaban pracował nad historią frankizmu. Nazwa ta oznacza wyznawców Jakuba Franka, podającego się za mesjasza twórcę sekty na bazie judaizmu, oraz ich potomków. Frankiści w większości przyjęli chrzest, a potem nierzadko dochodzili do wysokich stanowisk w społeczeństwie polskim i nawet stawali się antysemitami.

„Profesor Bałaban jest najbardziej gadatliwym Żydem, wybrany causeur [gawędziarz – P.B.] swojego narodu” – pisał M. Rawicz. – „Gdy go spotykasz na ulicy w zimie, to zmarzniesz, gdy pada deszcz, to się zaziębisz (…). Gdy rozpoczynasz rozmowę telefoniczną z profesorem, nie skończy się ona dopóki nie zostanie przerwana przez centralę telefoniczną… Najbardziej zdumiewającym jest to, że rozmowa jest zajmująca. Po trzech zdaniach – już tkwisz w jakimś punkcie historii Żydów w Polsce – a wszystkie zakątki tej historii słyszy i widzi Bałaban jak żywe przed sobą. On mi raz opisał scenę inkwizycyjną Żyda, oskarżonego o mord rytualny (…)”. Bałaban opowiadał jednocześnie po polsku, niemiecku i w jidysz, ale puenty „wypadają u niego zawsze po żydowsku”[9] – dodawał Rawicz.

Najważniejsze prace Majera Bałabana:

• Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku (I wydanie w 1906 r.)
• Dzieje Żydów w Galicji I Rzeczpospolitej Krakowskiej 1772-1868 (1916)
• Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1655 (1931)
• Z historii Żydów w Polsce (1920)
• Zabytki historyczne Żydów w Polsce (1929)
• Bóżnice obronne na wschodnich kresach Rzeczpospolitej (1927)
• Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce (t. 1-3, 1920-1925)
• Bibliografia historii Żydów w Polsce i krajach ościennych za lata 1900-1930 (cz. 1, 1939)[10]

W 1940 r. Bałaban został przesiedlony do getta warszawskiego, podjął pracę w archiwum Judenratu. Z polecenia władz niemieckich brał udział w rekwirowaniu książek żydowskich. Kontynuował pracę naukową, ale nie udało mu się ukończyć bibliografii historii Żydów w Polsce. Według Emanuela Ringelbluma, „[n]a żądanie Niemców napisał wiele prac z historii Żydów w Polsce”

Majer Bałaban zmarł w getcie na przełomie 1942 i 1943 r. – dokładna data ani okoliczności śmierci nie są znane. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej. Według Ringelbluma, jeszcze w getcie Bałaban pisał obszerny pamiętnik, opisujący całe jego życie – książka jednak nie zachowała się[12].

Żydowski Instytut Historyczny co dwa lata organizuje Konkurs im. Majera Bałabana na najlepsze prace magisterskie i doktorskie o Żydach i Izraelu. Ostatnia edycja miała miejsce w 2020 roku.

Autor: Przemysław Batorski