Wstęp 

Niniejsza publikacja powstała w ramach Centralnego Projektu Badawczego Instytutu Pamięci Narodowej zatytułowanego „Aparat bezpieczeństwa wobec mniejszości narodowych, etnicznych oraz cudzoziemców”. Jest on realizowany niemal od początku istnienia naszej instytucji. Bierze w nim udział kilkunastu naukowców z Instytutu Pamięci Narodowej oraz ośrodków akademickich. 

Celem projektu jest stworzenie syntetycznego opracowania na temat zawarty w jego nazwie, w którym poza opisem działań organów bezpieczeństwa wobec mniejszości narodowych zostanie przeprowadzona wszechstronna analiza kontekstów towarzyszących i konstytuujących te działania. Istotnym składnikiem projektu są badania komparatystyczne. Za najefektywniejszą metodę prezentacji badań tego rodzaju uznano organizację cyklicznych konferencji naukowych.

 Punktem wyjścia pierwszej z nich, która odbyła się w 2010 r., było zagadnienie „Internacjonalizm czy rusyfikacja?” sformułowane w latach sześćdziesiątych XX w. w ZSRR przez ukraińskiego dysydenta Iwana Dziubę. Tom studiów, będący pokłosiem konferencji, ukazał się nakładem IPN na przełomie 2011 i 2012 r. Spotkał się on z życzliwym odbiorem w środowisku naukowym. Obecnie oddajemy do rąk czytelników tom materiałów z kolejnej konferencji międzynarodowej, zatytułowanej „Między ideologią a socjotechniką. Mniejszości narodowe w działalności władz komunistycznych 1944−1989. Doświadczenie polskie i środkowoeuropejskie”. Konferencja odbyła się w 2012 r. w Szczecinie i zgromadziła znaczne grono badaczy tej problematyki z Polski, Kanady, Gruzji, Ukrainy, Słowacji, Bułgarii, Niemiec i Węgier. 

Teksty zebrane w tomie koncentrują się wokół działalności komunistycznych organów bezpieczeństwa wobec mniejszości narodowych, a także szerzej – polityki państwowej prowadzonej wobec nich po 1944 r. Warto podkreślić, że wielu autorów podjęło w swych artykułach nieznane dotąd wątki, co z jednej strony wskazuje na postęp badań nad problematyką mniejszości, a z drugiej − pozwala docenić bazę źródłową, która znajduje się m.in. w instytucjach przechowujących materiały wytworzone przez organa bezpieczeństwa państw bloku wschodniego. 

Myślą przewodnią tomu stała się próba odpowiedzi na pytania, na ile polityka narodowościowa poszczególnych państw bloku wschodniego była konsekwencją założeń ideologicznych, a w jakim stopniu stanowiła splot zabiegów socjotechnicznych, za pomocą których kreowano użyteczny w danej chwili obraz mniejszości narodowych. Co kryło się za fasadą internacjonalistycznych haseł odwołujących się do leninowskiej gwarancji poszanowania praw mniejszości narodowych, zawartej w Tezach Kwietniowych, a następnie powtórzonej w kolejnych konstytucjach ZSRR (1924, 1936, 1977)? Czy koncepcje polityczne władz komunistycznych, zakładające różne formy asymilacji, stawały się tym samym formą nacjonalizmu? Na ile represyjny charakter podejmowanych działań odpowiadał realnemu zagrożeniu ze strony mniejszości narodowościowych? 

Komparatystyczne ujęcie polityki narodowościowej w krajach, znajdujących się w orbicie wpływów ZSRR, takich jak m.in. Polska, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, czy będących dawniej częścią Imperium, jak Gruzja czy Ukraina, umożliwiło m.in. zwrócenie uwagi na rolę, jaką w procesie recepcji komunizmu odgrywały uwarunkowania kulturowe i społeczne w poszczególnych krajach. Niewątpliwie jednak punktem odniesienia dla konkretnych działań podejmowanych przez struktury partyjne i aparat bezpieczeństwa w krajach satelickich była aktualna polityka realizowana przez ZSRR.

Kolejny ważny wątek, który poruszają autorzy tekstów zawartych w tomie, odnosi się do stereotypowych wyobrażeń dotyczących mniejszości narodowych. Można zaryzykować stwierdzenie, że strategia polityczna władz komunistycznych − bez względu na jej ewolucyjność − koncentrowała się na instrumentalnym traktowaniu mniejszości narodowych. Ich obecność wśród społeczeństwa była wykorzystywana do celów stricte politycznych, które realizowano m.in. przez propagandowe sięganie do stereotypów.

 Jak pokazują autorzy, wiele z nich miało swoje źródło w antysemityzmie, który oficjalnie „upaństwowiono” w ZSRR w toku represji wobec działaczy Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego (1948 r.), a następnie „spisku lekarzy” (1952–1953) i który już w latach pięćdziesiątych stał się jednym z elementów rozgrywek politycznych na Węgrzech, w Rumunii i Czechosłowacji, a w roku 1968 w Polsce. Z kolei działania podejmowane na tym polu wobec innych mniejszości narodowych bazowały często na ludowych uprzedzeniach i występujących konfliktach narodowościowych. Kreowanie negatywnego wizerunku mniejszości − szczególnie w dobie kryzysów politycznych − zyskiwało na wskroś utylitarne przesłanki. 

Również koncesje na rzecz ich rozwoju kulturalnego służyły socjotechnicznej kreacji, składając się na propagandową iluzję „społeczności na pokaz”. Warto podkreślić, że wiele zjawisk opisywanych w tomie nie zakończyło się wraz ze zmianami politycznymi z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Dobitnie przekonują nas o tym teksty zawarte w trzeciej części prezentowanej publikacji. Ważnym postulatem zrealizowanym w ramach konferencji był udział w niej przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych.

 Poza historykami obecni byli w Szczecinie również socjolodzy, politolodzy, literaturoznawcy. Konfrontacja różnych punktów widzenia, różnorodnych metod badawczych ma dla badaczy „ludzi z przeszłości” znaczenie wręcz fundamentalne. Pozwala dostrzec nowe horyzonty, uczy zadawania nowych pytań.

* * *

Redaktorzy książki kierują podziękowania dla recenzentów niniejszego tomu: prof. dr. hab. Bożeny Szaynok oraz dr. hab. prof. UG Igora Hałagidy za cenne wskazówki i uwagi. Szczególne słowa podziękowania należą się zastępcy dyrektora Biura Edukacji Publicznej w Warszawie Annie Piekarskiej, bez której pomocy i zaangażowania organizacyjnego konferencja nie doszłaby do skutku. Za wsparcie udzielone inicjatywie redaktorzy dziękują prezesowi Instytutu Pamięci Narodowej dr. Łukaszowi Kamińskiemu, dyrektorowi Oddziału IPN w Szczecinie dr. Marcinowi Stefaniakowi, naczelnikowi Oddziałowego Biura Edukacji Publicznej IPN w Szczecinie dr. Pawłowi Skubiszowi oraz przewodniczącemu Rady Mniejszości Narodowych i Etnicznych w Szczecinie Janowi Syrnykowi. Magdalena Semczyszyn Jarosław Syrnyk

Calosc w ponizszym linku