Wspomnienia napisal i przyslal Karol A. Penson

17 listopada 2020 zmarł w Brukseli w wieku 74 lat wybitny polsko-izraelski dyrygent Gabriel Chmura. Wpływowy angielski krytyk muzyczny Norman Lebrecht napisał na swoim blogu :

https://slippedisc.com/2020/11/maestro-dies-a-polish-star-has-fallen-at-74

            « Maestro dies – a Polish star has fallen at ’74 ».

Urodził się w 1946 roku we Wrocławiu, w polskojęzycznej rodzinie żydowskiej pochodzącej z Warszawy.  Matka Zlata (Zosia) z domu Litwak była urzędniczką, a ojciec Yehiel (Hilary) był chórzystą i śpiewakiem operowym.

Rodziców Gabriela, razem z małą córką, w 1939 roku spotkał los tysięcy polskich Żydów : po wybuchu wojny znaleźli się na terenach zajętych przez Związek Radziecki, skąd zostali wywiezieni do obozu pracy na dalekiej północy Syberii. Po otwarciu obozów przedostali się do azjatyckiej części Związku Radzieckiego, gdzie niestety ich mała córka zmarła z głodu i chorób. W maju 1946 roku rodzice znaleźli się we Wrocławiu gdzie urodził się Gabriel.

Od wczesnego dzieciństwa przejawiał wyjątkowe zdolności muzyczne. Obdarzony absolutnym słuchem mógł odtworzyć na fortepianie zasłyszany utwór. Przesiadywał często na próbach Opery Wrocławskiej gdzie przyprowadzał go ojciec, razem z byłym dyrektorem tej opery, Adamem Kopycinskim. Takie były początki jego największej pasji – opery. 

W roku 1957 rodzice i Gabriel wyemigrowali do Izraela. Zamieszkali w małym mieszkaniu w Bnej Braku pod Tel Avivem (nb. bez żadnego związku z obecnymi w Bnej Braku grupami ortodoksyjnymi). Gabriel dorastając kontynuował  studia w Akademii Muzycznej w Tel Avivie w kierunku fortepianu z Nathanem Mishori, dyrygentury z Garym Bertini’m, oraz kompozycji. Swoje studia finansował pracując jako pianista variété w różnych kawiarniach oraz w radiu. Stał się bardzo popularnym specjalistą od muzycznych parodii, pastiszów i spontanicznych improwizacji. Te wyjątkowe talenty towarzyszyły mu przez całe życie i często zadziwiał przyjaciół muzycznymi anekdotami (np. przeboje Edith Piaf grane w stylu Mozarta…itd).

Ciągle rozwija swoją wiedzę i praktykę dyrygentury dzięki uczestnictwu w Master Classes takich mistrzów jak Pierre Dervaux (Ecole Normale de Musique, Paris), Hans Swarowsky (Universität für Musik, Wiedeń) i Franco Ferrara (Academia Chigiana, Siena). Jako młody muzyk otrzymuje  nagrody na konkursach dyrygentury w Besançon (1970) i na Concours Guido Cantelli w La Scala w Mediolanie (1971).

Niewątpliwie przełomowym momentem w karierze Gabriela była pierwsza nagroda na najbardziej wówczas prestiżowym konkursie dyrygentury im. Herberta von Karajana w Berlinie Zachodnim w 1971 roku. (Warto wspomnieć, że drugą nagrodę w tym samym konkursie otrzymał znakomity dyrygent Antoni Wit).

Pierwsza nagroda im. von Karajana była  związana z przywilejem asystowania na próbach orkiestry Filharmonii Berlińskiej pod dyrekcją samego Maestro von Karajana. W międzyczasie Gabriel został asystentem Karajana i jednocześnie wschodzącą gwiazdą życia muzycznego w Berlinie, wtedy otoczonym murem. Zamieszkał na stałe w Berlinie, w obszernym mieszkaniu z fortepianem na Magdeburger Platz. W Berlinie poznał też swoją przyszłą żonę, Mareile z domu Hinterholzinger. Pupilek Karajana – 25-cio letni Izraelczyk z Polski – stał się z dnia na dzień nowym i wziętym członkiem berlińskiej koterii muzycznej. Można było u niego spotkać takie gwiazdy jak śpiewaków Dietera Fischer – Dieskau czy René Kollo, wspaniałego pierwszego skrzypka Filharmonii Berlińskiej Michela Schwalbé (rodem z Radomia), a także licznych dyrygentów goszczących w Berlinie.

Wesoły, sympatyczny i komunikatywny, Gabriel umiał stworzyć wokół siebie w tym momencie życiowym coś w rodzaju fan-clubu, złożonego z bardzo sprzyjających, i nawet oddanych (a czasami wpływowych …) ludzi. Podobne konfiguracje powstawały wokół niego później w Aachen i innych miejscach gdzie przebywał. 

Metoda, czy szczęśliwa gwiazda ? Myślę, że raczej to drugie.

Pierwszym względnie stałym stanowiskiem Gabriela był Teatr w Aachen (1974-1983), gdzie otrzymał znany i szanowany w Niemczech tytuł Generalmusikdirektor (GMD) miasta Aachen. Łączyło się to z odpowiedzialnością za całe życie muzyczne miasta. (Elementem anekdotycznym jest fakt, że pierwszym engagement młodego von Karajana w roku 1935 był właśnie Teatr w Aachen, co było przyczynkiem do daleko idących prognoz dotyczących Gabriela…). W Aachen Gabriel mógł po raz pierwszy realizować swe koncepcje muzyki operowej i symfonicznej.

Następnym etapem jego kariery była dyrekcja artystyczna Orkiestry Symfonicznej i stanowisko GMD w Bochum (1983-1987). Od 1987 do 1990 był dyrektorem artystycznym Orkiestry Symfonicznej w National Center of Arts w Ottawie, z którą prowadził liczne tournées w USA i dokonywał nagrań płytowych.

W latach 1990 do 2001 dyrygował najważniejszymi orkiestrami i teatrami operowymi na wszystkich kontynentach. Oto przykłady : Berliner Philharmoniker, Berlin Symphony Orchestra, Orchestre National de France, Israel Philharmonic Orchestra, Filharmonia Narodowa w Warszawie, Teatr Wielki w Warszawie, La Scala w Mediolanie, Filharmonia Krakowska, Symphonic  Orchester of NHK, Tokyo, Orch. Symph. de Montréal,  Symphonic Orchester of UNAM, Mexico…

Od 2001 do 2012 jest dyrektorem muzycznym najważniejszej orkiestry w Polsce : Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia (NOSPR) w Katowicach. Jednocześnie prowadzi działalność koncertową i operową na całym świecie. Dokonuje też licznych nagrań płytowych z NOSPR. Równolegle intensywnie współpracuje z Polską Operą Narodową – Teatrem Wielkim w Warszawie, gdzie dyryguje licznymi przedstawieniami premierowymi : Pasażerka (Weinberg), Faust (Gounod), Requiem (Verdi), Opowieści Hoffmanna (Offenbach).

W roku 2012 zostaje mianowany dyrektorem artystycznym Teatru Wielkiego w Poznaniu. Intensywną pracą doprowadził ten teatr operowy do najwyższego poziomu europejskiego. Autorytatywne źródło operowe http://www.operabase.com wylicza dziesiątki przedstawień dyrygowanych przez Gabriela w Poznaniu. Wymienimy tylko kilka tytułów oper : Manon Lescaut, Czarodziejski Flet, Macbeth, Faust, Śpiewacy Norymberscy, Jenufa, Parsifal, Boris Godunov, Aida, Eugeniusz Oniegin, Pajace, Cavaleria Rusticana, Cyganeria (La Bohème), Pasażerka, Paria…Spiewacy Norymberscy w Poznaniu (« Meistersinger von Nürnberg »          R. Wagnera) były pierwszym wykonaniem tej opery w Polsce od blisko 100 lat.

Owocnie i harmonijnie współpracował ze światowej sławy reżyserami operowymi jak Robert Wilson, David Pountney i Graham Vick.

Inną pasją Gabriela było odkrywanie dzieł zapomnianych i mało znanych kompozytorów. Przykładem jest twórczość Mieczysława Weinberga, polskiego kompozytora, który większość życia przeżył w Związku Sowieckim. Weinberg był uczniem i przyjacielem Szostakowicza i Gabriel był właściwie pierwszym wykonawcą wielu jego dzieł symfonicznych i scenicznych. Większość tych utworów została nagrana pod jego dyrekcją przez brytyjską firmę Chandos. Gabriel został odznaczony przez państwo polskie orderem Gloria Artis za odkrycie i rozpowszechnianie polskiej muzyki. Dzisiaj utwory Weinberga wchodzą do repertuaru licznych orkiestr na całym świecie, i jest to jeszcze jedna zasługa Gabriela.

W ciągu swej długiej kariery Gabriel dokonał wielu nagrań płytowych dla firm Deutsche Grammophon, CBS, Chandos, Orfeo, Claves…, nagradzanych przez krytyką międzynarodową. Spośród innych wyróżnień Gabriela wymienimy nagrodę im. J. Kiepury za dyrygenturę opery „Lady Makbet mcenskiego powiatu” Szostakowicza i wreszcie doktorat Honoris Causa Akademii Muzycznej we Wrocławiu.

Byłem zaprzyjaźniony z Gabrielem od 50-ciu lat. Poznaliśmy się na gruncie muzycznym, kiedy w mojej obecności nucił on pierwszą wariację z cyklu « Wariacji na temat Händla » na fortepian J. Brahmsa. Traf chciał, że znałem ten utwór z własnej praktyki muzycznej, o czym mu oczywiście powiedziałem. Nawiązała się rozmowa po angielsku, i szybko po polsku. Podobne pochodzenie, wiek i zainteresowania sprawiły, że znajomość szybko stała się przyjaźnią. Do paradoksów należy fakt, że właściwie mieliśmy przeciwstawne poglądy na praktycznie każdy temat ! Tu wymienię muzykę (gdyż Gabriel podziwiał tzw. drugą szkołę wiedeńską i dodekafonię), politykę, religię i tzw. kwestię żydowską, a nawet  kwestie gastronomiczne. Gabriel jako obywatel świata, bywalec i smakosz, stale drwił ze mnie, że regularnie jadam polską specjalność – biały ser – znany w Niemczech jako Schichtkäse, co miało być dowodem mojej prowincjalnosci itd. Nie mógł przypuszczać, że pod koniec życia będzie w Polsce z apetytem konsumował polski twaróg ! Nasze dyskusje były więc raczej konfliktowe, acz niezbędne dla nas obu.  Drogi krzyżowały się w różnych krajach, i mimo odległości zarówno my jak i nasze rodziny byliśmy w regularnym kontakcie. Długie rozmowy, także telefoniczne stały się dla nas niezbędnym i budującym rytuałem. Z biegiem lat kontakty stawały się coraz bliższe – bywaliśmy często u siebie w Aachen, Paryżu i w Brukseli. Szczególnie ostatnio, gdy odległość czasowa między Paryżem i Bruksela stale malała.

Teraz została pustka po Gabrielu, z którą muszę się nauczyć żyć.

Był on wielostronnie utalentowanym człowiekiem. Mówił płynnie sześcioma językami : polskim, hebrajskim, niemieckim, francuskim, angielskim i włoskim. Co więcej – kiedyś mieszkał w sąsiedztwie rodziny z Węgier. To wystarczyło, że mógł mówić tymi wszystkimi językami z akcentem węgierskim ! Sam słyszałem to wielokrotnie !

Był wielce zainteresowany kuchnią, winem i ogólnie sztuką kulinarną, do której miał quasi profesionalne podejście.Ponadto posiadał rzadki talent imitatorski i niezmierne poczucie humoru.

Jednocześnie, mając wielkie wymagania wobec siebie i od innych, był absolutnie bezkompromisowy w ocenach i w pracy muzycznej. Był jednak otwarty na oryginalne i często kontrowersyjne koncepcje sceniczne inscenizacji operowych. Posiadał niespotykaną siłę woli i żelazną konsekwencję w realizacji niezwykle skomplikowanych projektów. Jego ukochanym kompozytorem (« Bogiem », jak mówił) był  J. Brahms, którego « Wariacje na temat Haydna » na orkiestrę i IV-ta Symfonia były sztandarami w jego repertuarze. Był też genialnym wykonawcą m.in. poematów symfonicznych Richarda Straussa, a także  „Koncertu na orkiestrę”  Beli Bartoka.

Przez wiele lat, nieustępliwie i z zadziwiającym stoicyzmem walczył z chorobą, nie redukując swojej pracy na scenach świata. Był to akt prawdziwego bohaterstwa, podziwiany z niedowierzaniem przez wszystkich którzy go znali. 

Ostatni raz dyrygował 17 października 2020 w Cagliari na Sardynii, Orchestrą del Teatro Lirico ; w programie dziewiąta symfonia  Dvoraka i pierwszy koncert skrzypcowy Szostakowicza z Anną Tifu jako solistką. Publiczność (200 osób) w maskach, rozsiana na widowni, orkiestra ukryta w głębi sali.

Do końca charakteryzowały go wielka zdolność do koncentracji, optymizm życiowy, humor i nieustanne dążenie do perfekcji. Zdaniem ekspertów, krytyki i oczywiście publiczności należał do wąskiego grona najwspanialszych dyrygentów przełomu XX i XXI wieku.

Pozostawił po sobie puste miejsce w świecie muzyki. 

Pozostawił po sobie puste miejsce w moim sercu.

Żegnaj wielki Maestro !

Żegnaj wierny Przyjacielu !

Paris, 29.11.2020

Karol A. Penson,          karol.penson@sorbonne-universite.fr