Alfred Tarski, 1968, fot. George M. Bergman/Oberwolfach Photo Collection which/George M. Bergman, Berkeley
Alfred Tarski to “człowiek, który zdefiniował prawdę”. Najwybitniejszy polski logik, najsłynniejszy – na arenie międzynarodowej – reprezentant szkoły lwowsko-warszawskiej, w historii logiki umieszczany obok Arystotelesa, Gottloba Fregego i Kurta Gödla jako współtwórca logiki współczesnej.
Alfred Tarski urodził się 14 stycznia 1901 roku w Warszawie jako Alfred Tajtelbaum (ew. Teitelbaum) w domu Róży (Racheli) i Ignacego (Izaaka) Tajtelbaumów. Matka, Rachela Tajtelbaum (1879-1942) pochodziła z bogatej i wpływowej żydowskiej rodziny Prussaków, jej ojciec był właścicielem jednej z pierwszych fabryk produkujących tkaniny wełniane w Łodzi. Ojciec przyszłego logika, Izaak (1869-1942) pochodził z Warszawy i zajmował handlem (najprawdopodobniej sprzedażą drewna). Tajtelbaumowie byli rodziną zasymilowanych Żydów, należeli do warszawskiej elity, dbali o wykształcenie synów (Alfreda i młodszego – Wacława) oraz o to, by poznali tradycje żydowskie (chłopcy po szkole chodzili do synagogi, studiowali język hebrajski i Torę). Rodzice Tarskiego zginęli w Auschwitz. Brat Wacław – prawnik, satyryk, poeta, używający pseudonimu artystycznego “mecenas Wacuś”, zginął w 1944 roku, gdy w trakcie Powstania Warszawskiego opuścił swoją kryjówkę w poszukiwaniu córki – Anny.
Tarski odebrał bardzo gruntowne wykształcenie, silny nacisk kładziono zwłaszcza na matematykę i nauki przyrodnicze oraz na języki klasyczne i nowożytne. W 1918 roku uzyskał świadectwo dojrzałości i rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, zamierzał poświęcić się naukowo biologii. Zamiar ten szybko jednak porzucił, przyciągnęły go bowiem badania matematyczne i logiczne prowadzone w ramach szkoły lwowsko-warszawskiej. Jako uczestnik seminarium profesora Stanisława Leśniewskiego ogłosił swoją pierwszą pracę drukiem w 1921 roku na łamach “Przeglądu Filozoficznego” pod tytułem: “Przyczynek do aksjomatyki zbioru dobrze uporządkowanego”. Leśniewski był także promotorem doktoratu Tarskiego, również opublikowanego w “Przeglądzie Filozoficznym” w 1923 roku. Rozprawa miała tytuł: “O wyrazie pierwotnym logistyki”.
Zanim jednak w 1924 roku Tarski uzyskał tytuł doktora – zmienił nazwisko z Tajtelbaum na Tarski oraz religię na katolicyzm (był zdeklarowanym ateistą, konwersja na katolicyzm miała raczej wymiar przywiązania do polskich tradycji, co wyrażało się także i w tym, że choć niewierzący do końca życia obchodził tradycyjne polskie święta). Do zmiany nazwiska namawiali Tarskiego zarówno jego promotor – profesor Leśniewski, jak i jego inny nauczyciel – profesor Jan Łukasiewicz. Obawiali się oni, iż żydowskie pochodzenie młodego doktora przeszkodzi mu w karierze akademickiej i naukowej. Z czasem – w atmosferze narastającego antysemityzmu II Rzeczpospolitej – okazało się, że obaj panowie podzielają antyżydowskie sympatie. Być może właśnie dlatego Tarski zadedykuje swoją książkę “Logic, Semantics, Metamathematics” z 1956 roku – profesorowi Tadeuszowi Kotarbińskiemu, wyróżni go jako swojego nauczyciela oraz moralny autorytet, a swoim amerykańskim kolegom powie o Kotarbińskim, że był prawdziwym człowiekiem.
W 1929 roku Tarski poślubia Marię (de domo Witkowska), będzie miał z nią dwójkę dzieci: Jana (Janusza, ur. 1934) oraz Inę (Krystynę, ur. 1938). Udaje im się przeżyć wojnę, dołączą do Tarskiego do Stanów Zjednoczonych w 1946.
Profesor Jan Zygmunt – logik, historyk logiki polskiej oraz tłumacz pism Alfreda Tarskiego, wyróżnia trzy okresy w twórczości Tarskiego po uzyskaniu tytułu doktora: warszawski przypadający na lata 1924-1939, wschodnioamerykański od sierpnia 1939 do czerwca 1942 oraz kalifornijski, kiedy to logik i matematyk osiada w Berkeley, a zatem od 1942 do 1983 roku.
Okres warszawski jest czasem zarówno rozczarowań, jak i wzmożonej pracy, która przyniesie Tarskiemu uznanie. Rozczarowania łączą się z trudnością znalezienia pracy na uczelni wyższej. W 1928 roku Tarski ubiegał się o objęcie Katedry Logiki Matematycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, konkurs jednak rozstrzygnięto na korzyść profesora Leona Chwistka. W 1937 roku pojawiła się także możliwość objęcia zwolnionej Katedry Logiki i Metodologii Uniwersytetu w Poznaniu, jednak z dużym prawdopodobieństwem żydowskie pochodzenie potencjalnego kandydata zdecydowało o tym, że poznańskie środowisko akademickie nie ogłosiło konkursu.
Środowisko warszawskie kilkukrotnie dyskutowało o profesurze dla Tarskiego, ale sprawa zawsze stawała w miejscu, nawet po śmierci Leśniewskiego w 1939 roku, kiedy można było się wręcz spodziewać, że jego doktorant obejmie po nim stanowisko. Sam Tarski mając nadzieję na nominację, zwlekał z wyjazdem na Kongres Jedności Nauki w Cambridge, Massachusetts, w końcu zdecydował się na tę podróż, która najprawdopodobniej uratowała mu życie. Do Nowego Jorku dotarł 22 sierpnia 1939 – na z górą tydzień przed wybuchem II wojny światowej.
W tym samym czasie (w okresie warszawskim) Tarski bardzo intensywnie pracuje, pisze, udziela się tak w polskim, jak i zagranicznym życiu naukowym, nawiązuje kontakt z filozofami Koła Wiedeńskiego, gdzie zyskuje uznanie – między innymi Rudolfa Carnapa, z którym będzie się kilka razy spotykał tak w Wiedniu, jak i w Warszawie. Ów – już wówczas – niemały rozgłos sprawił, że Tarski był ważnym dla światowej logiki głosem i dlatego Willard Van Orman Quine i inni logicy amerykańscy nalegali na jego uczestnictwo w Kongresie Jedności Nauki, który – niespodziewanie – otworzył nowy okres w jego życiu.
Początkowo Tarski związany jest ze Wschodnim Wybrzeżem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej – z Harvardem oraz Princeton, dopiero w 1942 roku na stałe przeprowadza się na Zachodnie Wybrzeże – do Berkeley, gdzie zostaje zatrudniony na stanowisku profesora matematyki. Wychowany w duchu tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej, Tarski będzie walczył o autonomię logiki, jej pełniejsze wprowadzenie do programów nauczania i badawczych. W 1958 roku założy Grupę Logiki i Metodologii Nauk na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, w ramach której współpracować będą ze sobą matematycy, logicy i filozofowie, to tu – dzięki pasji i oddaniu Tarskiego – wykluwa się kalifornijska szkoła logiczna (inaczej zwana zachodnią szkołą teorii modeli), część z uczniów Tarskiego to późniejsi jej przedstawiciele, Tarski bowiem jest promotorem aż 22 doktoratów w Berkeley. Jeszcze wcześniej – w Warszawie doczekał się dwóch uczniów: Mojżesza Presburgera i Andrzeja Mostowskiego.
Tarski opiekuje się zwłaszcza doktorantami zainteresowanymi kwestiami logiki matematycznej i podstaw matematyki, jest bardzo wymagającym nauczycielem – dba nie tylko i nie przede wszystkim o “techniczną” stronę dowodzenia, lecz także o właściwe pokazanie problemu. “Problem trzeba było starannie wyjaśnić od strony historycznej i od strony autorstwa, podać powody, dlaczego jest on ważny, oraz nakreślić myśl przewodnią jego rozwiązania” – wspomina uczeń Tarskiego, Steven R. Givant. Tarski – co podkreślają jego studenci – sam jest niezwykle zorientowany w literaturze i pomaga naświetlać badany problem z różnych perspektyw.
Tarski to jeden z tych autorów, którego prace otworzyły nowe obszary badawcze przed logiką XX wieku, ale także przed lingwistyką czy filozofią analityczną. Jego dorobek jest niezwykle obszerny. Logik najbardziej znany jest ze swoich ustaleń związanych z zagadnieniem prawdy, jego semantyczna (zwana też metalogiczną) koncepcja prawdy to, jak się zdaje, najważniejsze teoretyczne dokonanie Tarskiego, pozwalające podejść do paradoksów w języku potocznym (na przykład często przytaczany paradoks kłamcy głoszącego: “To, co teraz mówię, jest kłamstwem”) i określić zakres terminu “prawdziwy”.
To te dociekania spowodowały, że Tarskiego określa się czasem mianem logika i matematyka prawdy. Badacz zajmował się jednak także innymi kwestiami, pisał – między innymi o metodologii nauk dedukcyjnych, zbudował ogólną teorię systemów dedukcyjnych, stworzył definicje takich pojęć metamatematycznych, jak: konsekwencja, dowód, niesprzeczność, zupełność, wynikanie i in. oraz ideę semantyki – nauki badającej relację między językiem a rzeczywistością, zajmował się podstawami geometrii, algebry, teorii mnogości. A niespotykana wcześniej precyzja jego wywodów, zmieniła standardy formułowania wypowiedzi z zakresu logiki czy filozofii. Tarski zmarł w Berkeley 27 października 1983 roku.
Monika Rogowska-Stangret
Kategorie: Uncategorized
