Lilly Hajdu, czyli węgierska psychoanalityczka żydowskiego pochodzenia, stała u wrót kariery, kiedy nad Europą zawisły pierwsze czarne chmury. Niebawem na jej życiorys w dramatycznym stopniu wpłynie węgierska Historia (ta celowo pisana przez wielkie „H”). Jak wyglądały losy tej zdeterminowanej i ambitnej kobiety?

Czy sam fakt związania się przez Lilly Hajdu z psychoanalizą wprowadza coś dodatkowego do tezy o jej szczególnym uwikłaniu w zachodzące wówczas w Europie Środkowej procesy asymilacyjne i emancypacyjne? W istocie ruch psychoanalityczny pierwszej połowy XX wieku okazał się szansą dla kobiet dążących do społecznego uniezależnienia. Nawet jeśli wielu analityczkom-pionierkom daleko było do postępowych feministek pierwszej fali. Stało się tak nie tylko ze względu na obecność kobiet w samej teorii psychoanalitycznej. Wczesny rozwój freudyzmu (począwszy od opublikowania studiów Sigmunda Freuda i Josefa Breuera nad histerią aż po utworzenie w 1902 roku Środowego Towarzystwa Psychologicznego przekształconego później w Wiedeńskie Towarzystwo Psychoanalityczne, założenie w 1910 roku Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego oraz powstawanie kolejnych towarzystw narodowych) pokrył się w czasie z coraz wyraźniejszą zmianą społecznej i kulturowej pozycji środkowoeuropejskiej kobiety. To właśnie w latach 90. XIX wieku pierwsze studentki przekroczyły progi uczelni Monarchii Naddunajskiej, dokładnie w roku opublikowania słynnego opisu przypadku Anny O. (1895). Istotnym czynnikiem była również kwestia krystalizującego się ruchu psychoanalitycznego jako otwartego na zainteresowane nim osoby niezależnie od ich rangi społecznej, tożsamości etnicznej czy narodowej, wyznania lub jego braku, wieku, częstokroć wykształcenia i – co szczególnie dla nas interesujące w tym przypadku – płci.

Ferenczi i kobiety w węgierskiej psychoanalizie

Zanim jednak przejdzie się do rozważań nad rolą kobiet w węgierskiej psychoanalizie i opowieści o losach bohaterki konieczne wydaje się jeszcze cofnięcie się do 2 lutego 1908 roku, kiedy w swoim wiedeńskim mieszkaniu Freud spotkał się z budapesztańskim, niespełna trzydziestopięcioletnim neurologiem i psychiatrą Sándorem Ferenczim. Ten drugi, mimo otwartości na nowe tendencje w nauce i kulturze, przejawiał początkowo nieufność wobec freudyzmu. Jednak powyższe spotkanie dało początek nie tylko dożywotniej przyjaźni, lecz także umożliwiło transfer psychoanalizy za Litawę. Została ona tam przyjęta wyjątkowo pozytywnie przez redakcję medycznego czasopisma „Gyógyászat”, w kręgach literacko-artystycznych zgromadzonych wokół modernistycznego pisma „Nyugat” czy w postępowym otoczeniu organizacji studenckiej A Galilei Kör. Szybki wzrost popularności psychoanalizy doprowadził do powstania w 1913 roku Węgierskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego. W 1918 roku zorganizowano w Budapeszcie V Międzynarodowy Kongres Psychoanalityczny, a w latach 1918−1919 Ferenczi pełnił funkcję prezesa założonego z jego inicjatywy Międzynarodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego. W końcu w psychoanalizie węgierskiej ukonstytuował się nieformalny nurt, zrzeszający wokół osoby Ferencziego analityczki i analityków. W literaturze przedmiotu znany jest on pod terminem „budapesztańskiej szkoły psychoanalitycznej”. Dla międzywojennego węgierskiego środowiska psychoanalitycznego charakterystyczna była wysoka reprezentacja kobiet w jego obrębie. W 1937 roku stanowiły one aż 48% Węgierskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego (po 19 latach od wstąpienia do niego pierwszej analityczki − Erzsébet Révész). Z czasem kobiety związane z węgierskim nurtem wprowadziły liczne innowacje na polu choćby analizy szkoleniowej, relacji z obiektem, interdyscyplinarnej psychoanalizy o zwrocie etnologicznym i antropologiczno-kulturowym czy terapii schizofrenii.

Podobnie jednak jak w przypadku Lilly Hajdu losy budapesztańskiej szkoły psychoanalitycznej zostały naznaczone kolejnymi zmianami ustrojowymi na Węgrzech, nasilającym się w okresie rządów Miklósa Horthyego antysemityzmem, a ostatecznie wybuchem II wojny światowej. W późnych latach 30., po śmierci Ferencziego (zm. w 1933 roku) oraz wprowadzonych w 1938 i 1939 roku ustawach antysemickich skutkujących kolejną falą emigracji z Węgier, rozpoczął się powolny „zmierzch węgierskiej szkoły psychoanalitycznej”. Zbiór tych kolektywnych strat i dramatów osobistych stał się też immanentny dla życiorysu bohaterki artykułu.

Lilly Hajdu jako „dziewczyna jutra”

Powiedziałeś mi, że zakochałeś się we mnie za moją rozumność, za moje bycie dziewczyną jutra. Wiedziałam o tym wcześniej, ale kiedy powiedziałeś mi o tym tamtego dnia, byłam tak szczęśliwa jak nikt dotąd, ponieważ czegoś takiego nie usłyszała nigdy żadna dziewczyna.

Napisała w 1910 roku do swojego przyszłego męża Miklósa Gimesa Lilly Hajdu, jedna z zaledwie 85 kobiet, które rozpoczęły rok wcześniej studia medyczne w węgierskiej części Austro-Węgier. Choć w samym tym cytacie, a także poprzedzającej go części listu, gdzie Hajdu oświadcza, że brak jej „dziewczęcości”, można dopatrywać się śladów zinternalizowanej mizoginii, bez wątpienia biografia przyszłej psychoanalityczki zaświadcza o jej związku z XX-wiecznym „jutrem” – emancypacją, drogą ku niezależności, a w końcu doświadczeniem walki z wykluczeniem, tym pozornie niewidocznym, jak i umotywowanym prawnie.

Lilly Hajdu urodziła się 1 listopada 1891 roku w (tak samo jak „ojciec” węgierskiej psychoanalizy) Miszkolcu położonym po wschodniej stronie Gór Bukowych. Była trzecim dzieckiem kupca Mihály Hochmanna oraz Terézii Kellner. Jak dominująca część węgierskich psychoanalityczek pierwszego pokolenia, pochodziła ze średniozamożnej rodziny żydowskiej o wyraźnych tendencjach asymilacyjnych. Choć matka dbała jeszcze o obchodzenie najważniejszych dla judaizmu świąt, młodsi bracia Lilly nie odbyli już nauki w chaderze, a w okolicach 1900 roku rodzina zmieniła nazwisko na węgiersko brzmiące Hajdu – podobnie zresztą, jak miało to miejsce w przypadku polsko-żydowskiej rodziny Ferencziego, którego ojciec dokonał na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku hungaryzacji nazwiska Fränkel. Poza odchodzeniem od tradycji i religii żydowskiej na przykładzie młodości Hajdu można też zaobserwować powolne rozbijanie norm płciowych – kiedy jeszcze jej rodzice funkcjonowali w ramach tradycyjnego podziału ról, ich jedynymi dziećmi, które uzyskały wykształcenie wyższe, okazali się nie synowie, a córki – Lilly i jej starsza siostra Margit.

cd juz jutro

Lilly Hajdu: opis przypadku kobiety nowoczesnej

Oliwia Gembalczyk