Prawda jest słodka jak grzech i tajemnica. Jest luksusem dla tych, którzy zdolni są z nią żyć.

Wczasie wakacji byłem w Turynie m.in. na placu, na którym oszalał Nietzsche. Wybiegł z hotelu, ratować bitego przez dorożkarza konia. Było to w roku 1889. Dla filozofów to jakby święte miejsce. W Turynie Bóg pokonał i ukarał Nietzschego, który w przypływie chorobliwej egzaltacji podpisywał się „Ukrzyżowany”. Jego upadek u końskich kopyt – obraz coraz bardziej przejmujący w czasach rosnącej wrażliwości na los zwierząt – jest świeckim mitem sekty filozofów, mówiącym o daremności losu człowieka-filozofa, który chce wydrzeć prawdę. Wydrzeć nie Bogu, nie Naturze, lecz ludzkiemu zakłamaniu. Tak jak tego konia z okrutnych łap sponiewieranego przez życie dorożkarza.

Prometejską obsesją filozofii jest prawdomówność, czyli szczerość i prostota mowy. Otwartość i jawność myślenia całkowicie przeciwstawia się wszelkiej ezoteryczności, bufonadzie i załganiu. Tylko że to się najczęściej wcale nie udaje. Szczery człowiek jest prostoduszny. Nikt go nie słucha, nie jest dla nikogo autorytetem. A czymże jest prawda i jej głosiciel bez autorytetu? „Prawda jest kobietą”, gorzko konstatuje Nietzsche. Brzmi mizoginicznie, bo odwołuje się do stereotypu kobiety zmiennej, kapryśnej i krzywdzącej mężczyzn. Nie będziemy się jednak gniewać, bo Nietzsche pisał to 150 lat temu, a poza tym miał swoje powody. „Jest kobietą”, bo się mizdrzy, kusi i porzuca. Biedak kilka razy był zakochany i kilka razy dostawał kosza. Trampedach, Salomé – oto niesławne nazwiska kobiet, które nie chciały Fryca.

Nietzschego uratowała literacka wartość jego dzieł. Bez tego nie miałby szans. Heideggera uratowało coś innego. Jako pomocnik nazistów powinien był popaść w niesławę i niepamięć, lecz wielka egzaltacja i ezoteryczność jego dzieł stały się zbyt wielką pokusą dla snobów. A że mówił, iż prawda to „nieskrytość” i wygłaszał na jej cześć sążniste elegie i apologie, przyjęło się, że nikt tak jak on nie był jej oddany. Czym zaś bardziej uroczysta i metafizyczna zdaje się prawda, tym łatwiej uprawiać obłudę i załganie. Znany to chwyt. To kapłan powołany jest do „stawania w prawdzie” i „dawania świadectwa”. Filozof może mu co najwyżej swoją płaską sztuką dzielenia włosa na czworo grzecznie asystować, chyląc głowę przed świętą legendą.

A prawda jest, jaka jest. Ciekawa. Bywa, że zabawna. Nie ma w niej filozofii, lecz dosłowność, czasami nawet gorsząca prostota. Nic dodać, nic ująć. Nieraz sprawia przykrość, ośmiesza, dezawuuje. Odziera ze złudzeń, krzywdzi. Bywa tak straszna, że strach ją głośno wypowiedzieć. A czasami nie warto – choćby z litości. Może narobić szkód, sprawić niepotrzebny ból, odebrać nadzieję. Trzeba nią gospodarować oszczędnie i odpowiedzialnie. Potrafi być niebezpieczną bronią, nieraz obosieczną.

Są takie trudne prawdy… l Że ojciec nie był bez skazy. l Że nasz naród nie tylko doznawał krzywd, lecz również zadawał je innym. l Że nie wstaniemy z grobów, bo śmierć istnieje i nie jest wcale na niby. l Że ten czy inny nasz autorytet był zaburzonym zbrodniarzem. l Że krzywdzeni bywają gorsi od swych krzywdzicieli. l Że mesjasz nie przyszedł i już nie przyjdzie. l Że miłość dziś jest, a jutro już jej nie ma. l Że ludzi łączy namiętność i interes. l Że nie każdego można kupić, ale prawie każdego; i to niedrogo. l Że chętnych walczących o wolność jest niewielu, a zasobna dyktatura (nawet obca) ma więcej poparcia niż rząd demokratyczny. l Że kolaboracja z władzą sprzyja dobrej sławie. l Że wybitni ludzie najczęściej są niewidoczni i nieszanowani. l Że szkoła niewiele uczy, a już na pewno nie uczy trudnej prawdy. l Że mnóstwo ludzi niczego nie wnosi do społeczeństwa i żyje na jego koszt – i nie ma w tym nic pięknego. l Że w demokracji pogardzanie uprzywilejowanymi i krzywdzenie ich jest bezkarne. l Że prawie nikt nie chce finansować sprawiedliwości z własnej kieszeni. Wystarczy? No właśnie.

To nie Tischner wymyślił powiedzenie „jest święta prawda, tyż prawda i g… prawda”. To stare. I prawdziwe. Są ważne prawdy życia, które odnawiają się w doświadczeniu kolejnych pokoleń. Są słowa, w których jest jakaś racja, lecz połowiczna i jednostronna. I są kłamstwa – w tym kłamstwa publiczne, które obalać i piętnować mogą tylko najodważniejsi. Tylko ludzie o wielkiej cywilnej odwadze mówią „gówno prawda!”. Za to się płaci cenę, choć dziś mniejszą, bo w internecie prawie wszystko ujdzie. Jednakże nawet ci odważni najczęściej zdani są na półprawdy, skażone niewiedzą, przesądem, uprzedzeniem, brakiem logiki. Żyjemy w mętnej wodzie takich półprawd i wielu ochoczo w niej łowi. A to podetknie nam pod nos jakiś mit, wraz z biletem do raju, a to sensację o spiskach lub ukrytych siłach natury, a to znowu inną opowieść o naszej wyjątkowości i chwale. Na półprawdach zarabia się lepiej niż na prawdzie. O, wiedzą to dobrze gazety!

Święta prawda nie jest święta. Jest zwyczajna. Czasami nawet wstydliwa. Jak to, co łączy seks i pieniądze. Albo dumę i nienawiść. Albo winę i chwałę. Prawda jest słodka jak grzech i tajemnica. Jest luksusem dla tych, którzy zdolni są z nią żyć. Ladacznica, jak widział ją Nietzsche, ale jakże wyjątkowa! Prosta w obejściu, biorąca się do rzeczy dosadnie i z rzeczy tej znajomością. Nie każdy jest na to gotów, a za to nikt nie zniósłby prawdy nadmiaru. Większość wcale jej nie pragnie, bo woli iluzje, baśnie i pochlebstwa. Tak to już jest, że pospolitość wypiera to, co szlachetne. W sztuce, w polityce i tak samo w życiu umysłowym.

Brzydkie prawdy