Jako polski Żyd na początku XX wieku, wybór Muhammada Asada przejścia na islam był niezwykły. Ale ten wybitny dziennikarz i intelektualista dał przekonujące wyjaśnienie w „Drogi do Mekki”, słynnej autobiografii opowiadającej o swoich podróżach po Bliskim Wschodzie i późniejszych poszukiwaniach duchowych. Culture.pl przypomina drogę życia tego wybitnego autora, podkreślając jego obronę praw kobiet, refleksje religijne, przygody i tłumaczenie Koranu na język angielski.

Zaskakujący wybór

Relacje między Zachodem a islamem są w wielu przypadkach pełne kontrowersji i nieporozumień. Dlatego przykład Muhammada Asada, ^XX- wiecznego polskiego Żyda i intelektualisty, który przeszedł na islam, może wydawać się uderzający. Dlaczego uczony Europejczyk miałby robić coś takiego? Dlaczego „dołączyć po drugiej stronie”? Odpowiedzi na to pytanie udzielił sam Asad w swojej autobiografii Droga do Mekki, wydanej w 1954 roku. Jak ujął to autor, potrafił „mówić intelektualnymi językami islamu i Zachodu”, a jego historia rozbrzmiewa siłą i nadzieją. Książka wyjaśnia wybór Asada w sposób przystępny dla zachodniego czytelnika i dostarcza wielu bezstronnych informacji na temat islamu. Dzięki jego talentowi literackiemu jest to również fantastyczna lektura. Ale zanim przejdziemy do szczegółów jego przełomowej książki, przyjrzyjmy się bliżej samemu autorowi.

Najbardziej wesołe z miast

Ulice Lwów, Sykstuska i Lwów, 1904, fot. Narodowa Biblioteka Cyfrowa Polona

Muhammad Asad urodził się w 1900 roku we Lwowie w rodzinie żydowskiej. Jego pierwotne imię przed jego późniejszym nawróceniem brzmiało Leopold Weiss. W tamtych czasach to miasto na dzisiejszej Ukrainie było w większości polskie i należało do austriackiego zaboru Polski. Jego ojciec Akiwa był prawnikiem i synem rabina, a matka Malka była córką zamożnego bankiera. Młody Leopold miał dwoje rodzeństwa: siostrę i brata. Zamożna rodzina mieszkała we Lwowie i spędzała lato w wiejskiej posiadłości dziadka ze strony matki. Oto jak Asad wspominał Lwów w swojej autobiografii:

Były te wczesne lata dzieciństwa w polskim Lwowie – wtedy w posiadaniu austriackim – w domu cichym i dostojnym jak ulica, na której stał […] kochałem tę uroczą ulicę ze świadomością daleko wykraczającą poza moje dziecinne lata, i nie tylko dlatego, że była to ulica mojego domu: kochałem ją, jak sądzę, z powodu atmosfery szlachetnego opanowania, z jaką płynęła od wesołego centrum tego najweselszego z miast ku ciszy lasów na miejskim margines […]

Dorastał mówiąc po polsku i niemiecku, a także po hebrajsku, którego nauczył się dzięki studiowaniu Tory i teologii judaistycznej. Jeśli chodzi o to, co jeszcze czytał jako nastolatek, Asad powiedział, że upodobał sobie „porywające romanse historyczne” wybitnego polskiego pisarza i laureata literackiej nagrody Nobla Henryka Sienkiewicza .

Wolność i łatwość

Muhammad Asad obok Beduinów, kadr z filmu „Muhammad Asad”, fot. http://www.youtube.com

Przed I wojną światową rodzina przeniosła się do Wiednia, gdzie Asad skończył studia historii sztuki i filozofii na tamtejszym uniwersytecie oraz zapoznał się z naukami psychoanalizy. W 1920 r. postanowił przerwać naukę i wyjechał do Berlina, by realizować swoje marzenie o zostaniu dziennikarzem. Przez jakiś czas prowadził życie bohemy, które ostatecznie doprowadziło go do krótkoterminowej pracy jako asystent Friedricha Wilhelma Murnaua, znanego reżysera filmowego , który nakręcił klasyczne Nosferatu . Następnie Asadowi udało się dostać pracę w agencji prasowej United Press of America, najpierw jako telefonistka, a później jako pisarz.

W 1922 wydarzyło się coś, co miało głęboki wpływ na Asada. Jego wujek Dorian Feigenbaum, jeden z pierwszych uczniów Freuda i kierownik szpitala psychiatrycznego w Jerozolimie, zaprosił Asada do odwiedzenia go. Siostrzeniec przyjął ofertę i przez Egipt dotarł do Świętego Miasta. Zatrzymał się w domu swojego wuja i ostatecznie został korespondentem na Bliski Wschód dla prestiżowej gazety Frankfurter Zeitung . To wtedy zafascynował się regionem i jego arabskimi mieszkańcami, fascynacja, która miała pozostać z nim na długie lata.

Asad był znużony i zniechęcony europejskim stylem życia, charakteryzującym się dążeniem do pieniędzy i porzucaniem różnych ideałów. Musiało to skłonić go do instynktownego poszukiwania w nowej kulturze tego, czego nie mógł znaleźć we własnej. W Arabach widział wolność i swobodę, których brakowało jego europejskim przyjaciołom, skupiającym się na materialistycznych ambicjach i rozrywce.Karolina Rak, 2010, przeł. MK

Przez pustynię na wielbłądzie

Meczet Kopuła na Skale jest widoczny podczas zachodu słońca w kompleksie meczetów al-Aksa, trzecim najświętszym miejscu islamu, na Starym Mieście w Jerozolimie 12.01.2019. Zdjęcie: Saeed Qaq/NurPhoto za pośrednictwem Getty Images

Słynna autobiografia Asada Droga do Mekki skupia się na dziesięcioletnim okresie, który minął od jego podróży do Jerozolimy do roku 1932, kiedy przeniósł się do Indii i Pakistanu. W tym czasie jako pisarz dla gazet europejskich (także Neue Zürcher Zeitung i Kölnische Zeitung), podróżował po wielu krajach, takich jak Arabia Saudyjska, Irak, Syria i Afganistan, poznając świat muzułmański z pierwszej ręki oraz ucząc się arabskiego i perskiego. Jego książka pełna jest wspaniałych opisów pustyń, oaz, wiosek i bazarów, ale jest czymś więcej niż tylko zapisem długich podróży Asada – to także opowieść o duchowej wędrówce prowadzącej do odkrycia przez autora religii. Jednak ramy pełnej przygód opowieści podróżniczej tworzą ciekawą oprawę dla różnych refleksji na temat islamu zawartych w książce.

Wśród przygód opowiadanych przez Asada w jego autobiografii znajduje się na przykład zawadiacka opowieść o tajnej misji, na którą został wysłany przez króla Abdula Aziza ibn Sauda z Arabii Saudyjskiej (z którym zaprzyjaźnił się w trakcie swoich podróży). Celem Asada było ustalenie, czy Imperium Brytyjskie, próbując zdestabilizować obszar, sfinansowało bunt na północnych obrzeżach królestwa królewskiego. Aby wykonać swoje zadanie, Asad potajemnie przemierza pustynię na wielbłądach i infiltruje miasto Kuwejt. W kolejnej przygodzie narratorowi udaje się uciec przed strzelaniną z rozbójnikami w Iranie. Pewnego razu, utknięty na arabskiej pustyni, Asad prawie umiera z pragnienia i nie może przestać myśleć o swoim polskim letnim domu, w którym było mnóstwo wody:

Jan Ciągliński, „Morze Martwe. Z podróży do Palestyny”, 1901, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Wszystko jest gorące i ciemne; ale z gorącej ciemności wyczuwam chłodny powiew wiatru i słyszę, jak cicho szeleści – szeleści wiatru, jakby na drzewach – nad wodą – a woda jest leniwym strumieniem między trawiastymi brzegami, niedaleko domu mojego dzieciństwa. Leżę na brzegu, mały chłopiec 9-10 lat, żując źdźbło trawy i wpatrując się w białe krowy […]. Na brzegu potoku stoją wierzby, a po jego powierzchni sunie biała kaczka, robiąc woda za nim błyszczy.

Niektórzy krytycy zwracają jednak uwagę, że nie ma możliwości sprawdzenia, czy wszystkie niesamowite przygody Asada rzeczywiście miały miejsce i czy niektóre z nich nie są po prostu zabiegami literackimi. Dzieje się tak, ponieważ, jak ujął to Martin Kramer w badaniu z 1999 r., „głównym źródłem życia Asada pozostaje Asad” – po prostu nie ma źródeł do analizy porównawczej.

Wśród wielu znanych muzułmanów, o których Asad pisze o spotkaniu, poza wspomnianym królem , można znaleźć także innych władców, takich jak Reza Shah z Iranu. Autor kontaktuje się również z ważnymi islamistycznymi uczonymi i teologami, takimi jak Mustafa al-Maraghi, którego spotyka w Kairze. Dialogi, które prowadzi z tymi muzułmańskimi myślicielami, zawierają mnóstwo interesujących informacji na temat islamu. W książce opisano również jego nawrócenie, które nastąpiło w Berlinie w 1926 r. w wyniku fascynacji Bliskim Wschodem i jego dominującą religią.

Z tego, co Asad pisze o islamie w Drodze do Mekki ,widać, że widział rozdźwięk między listem religii a faktyczną praktyką. I że był daleki od jakiegokolwiek fundamentalizmu, postrzegając islam przede wszystkim jako religię pokoju. Podkreślił też jej racjonalność, którą wyprowadził z cytatu z Proroka: „dążenie do wiedzy jest najświętszym obowiązkiem każdego muzułmanina i kobiety”. Ważny był dla niego także brak potępienia cielesności, rozpowszechniony w chrześcijaństwie. Karolina Rak pisze, że islam dla Asada był „idealną syntezą potrzeb cielesnych i duchowych”. Bardziej przemawiał do niego jego uniwersalizm niż ekskluzywność judaistycznej koncepcji narodu wybranego. Ponadto w swoim opracowaniu Martin Kramer mówi, że Asad „obronił prawa kobiet”, co można zobaczyć w kilku miejscach w jego autobiografii:

Prawdą jest, że w wiekach muzułmańskiego upadku zwyczaje społeczne często utrudniały kobiecie korzystanie z przywileju rozwodu tak swobodnie, jak zamierzał to Prawodawca: za to jednak nie islam, ale zwyczaj jest winny – tak jak zwyczaj, a nie prawo islamskie, jest winny za odosobnienie, w którym kobieta była tak długo przetrzymywana w tak wielu krajach muzułmańskich: ani w Koranie, ani w życiowym przykładzie Proroka nie znajdujemy żadnego gwarancja za tę praktykę […]

Nowy Świat

W Drodze z Mekki: Muhammad Asad (ur. Leopold Weiss) ,Martin Kramer pisze o recepcji autobiografii Asada:

Książka natychmiast zdobyła uznanie krytyków, zwłaszcza w prestiżowej prasie nowojorskiej, gdzie opublikowali ją Simon i Schuster . Jeden z recenzentów, piszący w The New York Herald Tribune Book Review, nazwał ją „niezwykle interesującą i poruszającą książką”. Inny recenzent na łamach „The New York Times” umieścił tę książkę w panteonie arabskiej literatury podróżniczej: „Od czasów Freyi Stark — pisał — nikt nie pisał o Arabii tak radośnie, jak Galicjanin znany teraz jako Muhammad Asad. ‘

Ale, co zaskakujące, książka została ukończona dopiero w 1954 roku, długo po tym, jak Asad wyjechał z Bliskiego Wschodu do Indii Brytyjskich w 1932 roku. W ciągu tych lat wiele się wydarzyło w jego życiu.

Na subkontynencie przebywał w Karaczi i Lahore i zetknął się z poetą i filozofem Muhammadem Iqbalem, często uważanym za „duchowego ojca założyciela Pakistanu”. Mówi się , że Iqbal skłonił Asada do napisania ” Islam at the Crossroads “ , jego książki z 1934 roku poświęconej roli islamu we współczesnych społeczeństwach .i krytykowanie zachodniego materializmu. W 1939 r. Asad udał się do Europy, aby uratować swoich krewnych przed trwającym uciskiem Żydów, ale niestety mu się to nie udało. Po powrocie do Indii – ponieważ był legalnie obywatelem Austrii – został zatrzymany przez władze brytyjskie po wybuchu II wojny światowej i był przetrzymywany w areszcie do 1945 roku. Do tego czasu jego ojciec i siostra zginęli w nazistowskim niemieckim obozie zagłady (jego brat przeżył wojnę, jego matka zmarła wcześniej).

Po wojnie Asad był zaangażowany w tworzenie państwa pakistańskiego i opracowywał koncepcje jego konstytucji. Ale ostatecznie jego wizja ustanowienia liberalnej demokracji nie została urzeczywistniona. Mimo to w 1949 podjął pracę w pakistańskiej służbie zagranicznej, aw 1952 został ministrem pełnomocnym Pakistanu przy ONZ. Jako minister przebywał w Nowym Jorku.

Tłumacz Koranu

Budynek Sekretariatu Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), Manhattan, Nowy Jork, Stany Zjednoczone Ameryki, fot. DeAgostini/Getty Images

W Nowym Jorku Muhammad Asad poślubił Polę Hamidę Kazimirską, polsko-amerykańską i muzułmańską konwertytkę, z którą miał spędzić resztę życia (wcześniej był dwukrotnie żonaty, z Elsą Schiemann, która zmarła na malarię w 1927 roku, kiedy para udała się do Mekki oraz Munîrze bint Husayn ash-Shammarî, matce jego syna Talala, z którym się rozwiódł). Wkrótce po ślubie zrezygnował ze służby zagranicznej i zaczął pisać Drogę do Mekki , którą jej poświęcił. Później para przeniosła się do Genewy , gdzie w 1961 Asad stworzył zaangażowane społecznie Zasady państwa i rządu w islamie i rozpoczął pracę nad tłumaczeniem Koranu na język angielski. Ta praca była gotowa dopiero w 1980 roku i otrzymała tytuł Przesłanie Koranu. Aby skupić się na jego tworzeniu, Asad przeniósł się do Tangeru w Maroku w 1964 roku.

W przedmowie do swojego tłumaczenia Asad wyjaśnia, dlaczego zdecydował się przełożyć świętą księgę islamu na język angielski. Mówi, że wcześniejsze adaptacje Koranu na języki europejskie „pozostały, ale odległe i błędne, echa jego znaczenia i ducha”. Dodaje, że:

Praca, którą teraz przedstawiam opinii publicznej, opiera się na całym życiu nauki i wielu latach spędzonych w Arabii. Jest to próba – być może pierwsza – naprawdę idiomatycznego, wyjaśniającego przesłania Koranu na język europejski.

Należy tu chyba wspomnieć, że nie wszyscy podzielali jego entuzjazm. Niektórzy muzułmanie uznali nieortodoksyjną wizję islamu przedstawioną w tłumaczeniu za nie do przyjęcia. Zostało to nawet całkowicie zakazane w Arabii Saudyjskiej.

Ale Przesłanie Koranu również otrzymało wiele pochwał.

Tłumaczenie Koranu na język angielski jest uważane za największe dzieło tego wybitnego Polaka. Do dziś uważany jest za najwybitniejsze tłumaczenie Koranu na ten język.Rafał Berger, 2009, przeł. MK

W 1983 roku Asad wraz z żoną przeniósł się do Portugalii, a później do Mijas w Hiszpanii. Zmarł w 1992 roku i został pochowany na cmentarzu muzułmańskim w Granadzie. Został zapamiętany jako jeden z największych intelektualistów XX wieku.

Autor: Marek Kępa, marzec 2019

_{Źródła: „Droga do Mekki” Muhammada Asada, 1954; „Droga z Mekki: Muhammad Asad (ur. Leopold Weiss)”Martin Kramer, Centrum Studiów Bliskiego Wschodu i Afryki im. Moshe Dayana, 1999; „Droga z Ukrainy do Mekki” Rafała Bergera, miesięcznik Akant, 2009; ‘Droga do Mekki: Wschód Widziany Oczami Muhammada Asada’Karolina Rak, czasopismo naukowe Studia Bliskowschodnie, 2010}

Autor: 

Marek Kępa

Marek jest dziennikarzem i muzykiem z Warszawy, od lat związany z Culture.pl, najpierw jako tłumacz, później jako autor.

Muhammad Asad: polski żydowski intelektualista muzułmański