Książka jest ważna, ponieważ jest pierwszą tak obszerną syntezą – wnikliwym przewodnikiem po ponad 120 latach jednego z najistotniejszych aspektów polsko-żydowskiej historii. Autorka śledzi bowiem tropy antyżydowskie w kulturze, przede wszystkim w poglądach politycznych i społecznych, zwłaszcza te, które wykorzystywały temat obecności i roli Żydów w procesie kluczowym dla historii współczesnej Polski: kształtowaniu się polskiego etnonacjonalizmu, czyli definiowania polskości w wąskim aspekcie etniczno-narodowym. Dodajmy rzecz istotną: w opozycji do nacjonalizmu obywatelskiego, który nie ma charakteru wykluczającego i nawiązuje do niegdysiejszych tradycji jagiellońskich oraz dwudziestowiecznej federalistycznej koncepcji Polski stworzonej przez Józefa Piłsudskiego.

Skąd data 1880?

Autorka przekonuje, że jakkolwiek nowoczesne wątki antyżydowskie pojawiły się w Polsce w efekcie głębokich przemian społecznych już w okresie po powstaniu styczniowym, to właśnie około roku 1880 zaczął kształtować się mit Żydów jako obcych – szkodliwych, niebezpiecznych obcych – zagrażających bytowi narodowemu. Mit ten przybrał dojrzałą formę w latach bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 i – dodajmy – trwa do dziś.

Autorka rozpoczyna od omówienia sytuacji Żydów w Polsce przed rokiem 1864, sięgając do historii średniowiecza i I Rzeczypospolitej. Następnie bardzo wnikliwie analizuje dziesięciolecia pomiędzy ostatnimi dekadami XIX wieku a współczesnością, śledząc poszczególne aspekty negatywnego postrzegania Żydów – skupiając się na stereotypach, mitach, oskarżeniach dotyczących Żydów, w powiązaniu z polską myślą polityczną (kluczowa rola endecji i jej publicystyki) i jednocześnie analizując ich rolę w szerokim kontekście kulturowym (tu szczególnie interesujące wydaje się odnalezienie „uśpionych” wątków myśli endeckiej w okresie PRL-u, zwłaszcza w latach późnego Gomułki, w poglądach i działaniach ludzi (tzw. „partyzantów”) skupionych wokół poglądów Mieczysława Moczara).

Wszystkie hasła, jakie się pojawiały na przestrzeni ponad stulecia, wszystkie koncepcje propagandowe, wszystkie zarzuty, jakie były wysuwane przeciw Żydom, stereotypy, które były tworzone, podsycane i wykorzystywane, są tu skrupulatnie zebrane i omówione, zarówno z punktu widzenia ich historii, jak i funkcji, którą spełniały, a także konkretnych wydarzeń, na jakie miały wpływ.

Autorka atakuje temat z wielu stron: np. pisząc o okresie międzywojennym, omawia między innymi niszczącą siłę języka mitu, analizuje zabieg prezentowania przemocy wobec Żydów jako „uzasadnionej samoobrony narodu”, przywołuje koncepcję „żydowskiej prowokacji” (oskarżenia o „sprowokowanie” przez Żydów morderstwa na Gabrielu Narutowiczu). Z kolei przy okresie powojennym pojawiają się między innymi tematy „żydokomuny”, „żydostalinizmu” oraz „żydowskich antykomunistów” i „narodowych nihilistów”.

Książka Joanny Beaty Michlic jest pracą o zdecydowanie szerokim historycznym spojrzeniu i głębokim oddechu kulturoznawczym. Jednocześnie jest wewnętrznie zbalansowana, mimo imponującej erudycyjności. Inaczej mówiąc: widzimy i „drzewa” i „las”. Autorka z wyczuciem porusza się po polu zaminowanym emocjami wciąż żywymi, czego dowodem są dobrze nam znane dyskusje (często bardzo zaciekłe) prowadzone na forach internetowych przy okazji tematów związanych z historią i relacjami polsko-żydowskimi. Tam mity te, których przegląd zawiera książka J.B. Michlic, udowadniają wciąż swoją żywotność. Obcy jako zagrożenie pomaga je zidentyfikować, zrozumieć ich  genezę, dostrzec je w szerszym kontekście i prześledzić ich historię.

Lektura jak najbardziej obowiązkowa!

 

Paweł Jędrzejewski

 

 

 

 

http://www.fzp.net.pl/ksiazki/obcy-jako-zagrozenie