– polsko-żydowski lekarz, pedagog, pisarz, publicysta i działacz społeczny, teoretyk i praktyk wychowania, twórca oryginalnego systemu pracy z dziećmi, opartego na partnerstwie, samorządnych procedurach i instytucjach oraz pobudzaniu samowychowania, był prekursorem działań na rzecz praw dziecka-człowieka. W 1926 zainicjował pierwsze pismo redagowane w większości przez dzieci – “Mały Przegląd”. Jako Żyd-Polak poczuwał się do podwójnej identyfikacji narodowej. Pseudonim “Stary Doktor” lub “Pan Doktor”.

Urodził się 22 lipca 1878 (lub 1879) w Warszawie jako Hersz (Henryk) Goldszmit w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jego ojciec był adwokatem. Rodzina Goldszmitów wywodziła się z Lubelskiego, zaś rodzina matki z domu Gębickiej z Kaliskiego. Jeden z pradziadków był szklarzem, inny, Maurycy Gębicki, lekarzem – podobnie jak dziadek Hersz Goldszmit.

Od połowy lat 80. Korczak uczęszczał do szkoły początkowej Augustyna Szmurły przy ulicy Freta, a następnie w 1891 rozpoczął naukę w ośmioklasowym (licząc z klasą wstępną) VII Rządowym Gimnazjum Męskim mieszczącym się tamtym czasie w wynajmowanej kamienicy Karola Mintera przy ul. Brukowej 16 (obecnie Sierakowskiego 4.

Duży wpływ na życie rodziny miała choroba ojca, w latach 90. kilkakrotnie był on kierowany do zakładu dla psychicznie chorych. Choroba Józefa Goldszmita (być może spowodowana syfilisem) doprowadziła do kłopotów materialnych. Zmarł 26 kwietnia 1896.

Korczak jako uczeń gimnazjum udzielał korepetycji, by pomóc w utrzymaniu rodziny, a jego matka Cecylia Goldszmit prowadziła stancję dla uczniów. W 1898 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie, na którym studiował sześć lat, powtarzając pierwszy rok (kurs). 23 marca 1905 otrzymał dyplom lekarza.

W czerwcu 1905 został powołany do armii rosyjskiej w wojnie rosyjsko-japońskiej i wyjechał na Daleki Wschód gdzie jako lekarz służył w pociągu sanitarnym. Pod koniec marca 1906 wrócił do Warszawy.

W latach 1905-1912 pracował jako pediatra w Szpitalu dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów. Jako lekarz miejscowy świadczył pomoc chorym w każdej chwili. Swoje obowiązki wypełniał bardzo ofiarnie. Prowadził również prywatną praktykę. Od ubogich pacjentów nie pobierał wynagrodzenia, zaś od zamożnych nie wahał się żądać wysokich honorariów. Dzięki rozgłosowi jaki zyskał powieścią “Dziecko salonu” (1906), stał się znanym i poszukiwanym pediatrą.

Na przełomie 1907/1908 podnosił swe kwalifikacje w Berlinie. Słuchał wykładów (za które sam płacił) i odbywał praktykę w klinikach dziecięcych, oraz analizował sposoby pracy w specjalistycznych zakładach wychowawczych. W 1910 przebywał w Paryżu i Londynie, gdzie podjął decyzję, że nie założy rodziny. Jednocześnie uważał, że rodzina jest najlepszym miejscem wychowywania dzieci, a w przypadku jej braku – towarzystwo rówieśników. Dążył do tego, by dzieci ścierały swe wczesne przekonania i kształtujące się poglądy, uważał, że dziecko powinno samo zrozumieć i emocjonalnie przeżyć daną sytuację, doświadczyć jej, oraz samo wyciągnąć wnioski, ewentualnie ponosić konsekwencje oraz zapobiec przypuszczalnym skutkom – niż być odgórnie poinformowane o fakcie (dokonanym lub nie) i o jego następstwach – przez wychowawcę.

Po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii rosyjskiej. W latach 1914-1917 był młodszym ordynatorem szpitala dywizyjnego, urlopowany z wojska po chorobie, w 1917 był lekarzem w przytułkach dla dzieci pod Kijowem. Miał również kontakt z domem wychowawczym dla chłopców polskich w Kijowie, który prowadziła Maryna Rogowska-Falska (którą poznał w 1915 podczas urlopu). W połowie 1918 Korczak wrócił do Warszawy, do Domu Sierot. Służbę w wojsku rosyjskim zakończył w stopniu kapitana.

W latach 1919-1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej pełnił służbę lekarza w Wojsku Polskim w zmilitaryzowanych szpitalach w Łodzi, Szpitalu Ujazdowskim i na Kamionku w Warszawie. Został awansowany do stopnia majora rezerwy w korpusie sanitarnym lekarzy ze starszeństwem z 1 czerwca 1919.

Janusz Korczak zadebiutował we wrześniu 1896 pod kryptonimem Ryk w tygodniku satyrycznym Kolce. Od 1901 zaczął pisać felietony, których wybór pod tytułem “Koszałki Opałki” ukazał się w 1905 (łącznie było ich ponad 200). Tym samym spełniła się groźba nauczyciela Korczaka z jego warszawskiego gimnazjum, który powiedział po złapaniu chłopca na potajemnym czytaniu w czasie lekcji, że będzie pisał do nic nie znaczących gazet za 3 grosze za wiersz (w rzeczywistości stawka dla początkującego literata była w Kolcach dużo niższa). Z czasopismem współpracował do 1904.

W 1898 wziął udział w konkursie na sztukę teatralną. Zgodnie z regulaminem konkursu, użył pseudonimu podpisując się Janasz Korczak. Ten pseudonim literacki zaczerpnął z powieści Kraszewskiego “Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie”. Od 1900, publikując w Wędrowcu cykl felietonów pod tytułem “Dzieci i wychowanie”, zaczął używać powszechnie znanego pseudonimu “Janusz Korczak”.

Pomiędzy 1898-1901 publikował w tygodniku Czytelnia dla wszystkich, m.in. w odcinkach swoją pierwszą powieść “Dzieci ulicy” (wydanie książkowe ukazało się w 1901).

W latach 1904-1905 był współpracownikiem tygodnika Głos m.in. pisał artykuły o tematyce społecznej. W latach 1904-1905 na łamach Głosu ukazywała się w odcinkach jego druga powieść “Dziecko salonu”. Po zamknięciu Głosu w 1905 zaczął pisać do jego kontynuacji, Przeglądu Społecznego, od lutego 1907 zbeletryzowany traktat “Szkoła życia”, zawierający utopijną wizję nowej szkoły. Dokończenie “Szkoły życia” znalazło się w kontynuacji Przeglądu Społecznego – Społeczeństwie. Jego teksty drukował również tygodnik Echa Kieleckie.

Dla dzieci napisał m.in.: “Mośki, Joski i Srule”, “Józki, Jaśki i Franki”, “Sława”, “Król Maciuś Pierwszy”, “Król Maciuś na wyspie bezludnej”, “Bankructwo małego Dżeka”, “Prawidła życia”, “Kajtuś czarodziej”, “Uparty chłopiec. Życie Ludwika Pasteura”, “Ludzie są dobrzy” i “Trzy wyprawy Herszka”.

Inne znane publikacje to m.in. “Jak kochać dziecko”, “Prawo dziecka do szacunku”, “Sam na sam z Bogiem”, “Kiedy znów będę mały” i “Pedagogika żartobliwa”.

W czasie drugiej wojny światowej, w ostatnich miesiącach życia, Korczak prowadził pamiętnik. Jest to jego ostatni utwór literacki, dokument istotny również ze względu na czas i miejsce jego powstawania.

Od wiosny 1935, z przerwami współpracował z Polskim Radiem. Oryginalne audycje Korczaka, nazywane “gadaninkami radiowymi”, stały się z miejsca wielkim wydarzeniem radiowym i zostały zaliczane do klasyki literatury “słowa brzmiącego”. Wygłaszał je jako “Stary Doktór”, nie podając swojego prawdziwego pseudonimu literackiego. “Gadaninki” zostały jednak zdjęte z anteny w marcu 1936. Ówczesny pracownik Polskiego Radia Aleksander Hertz napisał po latach:

Co tydzień jako Stary Doktór wygłaszał pogadankę o dzieciach i ich sprawach. Były to arcydzieła narracji radiofonicznej. Ich forma językowa, styl, sposób wygłaszania były czymś znakomitym. Stary Doktór jak mało kto umiał wyczuć warunki, jakie stawiała forma radiofoniczna. Tematem pogadanek było dziecko. A raczej świat widziany oczami dziecka, sprawy dziecka, jego kłopoty, cierpienia, radości /…/ Mam wrażenie, że była to ostatnia z pogadanek Starego Doktora. Temat wywołał takie zgorszenie, że kierownictwo Polskiego Radia musiało ustąpić. Zwłaszcza, że od samego początku pogadanki Starego Doktora miały zaciętych przeciwników. Zauważmy, że Doktór musiał tu występować pod pseudonimem. I jego tożsamość była pilnie konspirowana. To były takie czasy. Różne “Gazety Warszawskie”węszyły wroga, “zmowa żydowska w Polskim Radio” miała przez Starego Doktora deprawować dzieci polskie.

9 października 1926 Janusz Korczak opracował pierwszy numer Małego Przeglądu, który redagował przez kolejne 4 lata. Od jesieni 1930 redakcją kierował Igor Newerly, wcześniej sekretarz Korczaka.

Redakcja gazety mieściła się przy ulicy Nowolipki 7 (budynek nie przetrwał wojny). Pismo było tygodniowym dodatkiem do żydowskiego dziennika Nasz Przegląd. Było tworzone z autentycznych listów i materiałów nadsyłanych przez dzieci i młodzież. Ostatni numer Małego Przeglądu ukazał się 1 września 1939.

Do 1914 działał jako członek lub sympatyk na rzecz m.in. Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, Towarzystwa Kolonii Letnich, Towarzystwa Badań nad Dzieckiem, Stowarzyszenia Akuszerek, Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego, Towarzystwa Kultury Polskiej. W okresie międzywojennym społecznikowską pasję realizował również poprzez otwarte odczyty i udział w różnych akcjach społecznych, np. “Tydzień Dziecka” Polskiego Komitetu Opieki nad Dzieckiem czy “Tydzień Sieroty” Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami Żydowskimi “Centos”.

Od początku lat 30., najpóźniej od 1933, Janusz Korczak należał do wolnomularstwa. Był inicjowany w Loży “Gwiazda Morza” Międzynarodowej Federacji “Le Droit Humain” powołanej do tego, aby “pogodzić wszystkich ludzi, których dzielą bariery religii i poszukiwać prawdy przy zachowaniu szacunku dla drugiego człowieka”.

W latach 1934 i 1936 odwiedził Palestynę, zainteresowany żydowskim odrodzeniem narodowym i ruchem kibucowym. Myślał nawet poważnie o opuszczeniu Polski.

Od lat młodzieńczych interesował się teoriami progresywizmu pedagogicznego, m.in. spuścizną Johanna Heinricha Pestalozziego. W lecie 1899 przebywał w Szwajcarii by poznać jego działalność i twórczość pedagogiczną. O wyjeździe tym pisał w Czytelni dla wszystkich. Popierał założenia programu “nowego wychowania” Johna Deweya i prac Owidiusza Decrloy’ego, Marii Montessori. Znał pedagogiczne koncepcje Herberta Spencera, Friedricha Fröbla, a także Lwa Tołstoja.

Korczak był zwolennikiem emancypacji dziecka i poszanowania jego praw. Chciał organizować społeczeństwo dziecięce na zasadach sprawiedliwości, równych praw i obowiązków. W placówkach korczakowskich życie wewnętrzne organizowały takie instytucje jak sejm (dziecięcy parlament), sąd i redagowana w nich prasa.

Był wykładowcą w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej i Wolnej Wszechnicy Polskiej.

Razem ze Stefanią Wilczyńską założył i prowadził w latach 1912-1942 Dom Sierot – dla dzieci żydowskich w Warszawie. Siedziba Domu Sierot znajdował się przy ulicy Krochmalnej 92 (obecnie Jaktorowska 6). Budynek został wybudowany przez Towarzystwo “Pomoc dla Sierot”, które także finansowało działalność nowej placówki. W 1921 powstała filia Domu Sierot “Różyczka” w Wawrze, w której organizowano kolonie dla dzieci Domu Sierot i innych sierocińców warszawskich.

W listopadzie 1940 Dom Sierot został przeniesiony do getta na ulicę Chłodną 33 do budynku Państwowej Szkoły Handlowej im. J. i M. Roeslerów. Podczas przeprowadzki Janusz Korczak został aresztowany przez Niemców za brak obowiązkowej opaski z Gwiazdą Dawida i osadzony na kilka tygodni na Pawiaku. Został zwolniony w grudniu 1940.

Calosc TUTAJ