Historia gminy żydowskiej oparta na dokumentach zgromadzonych w muzeum żydowskim w Wormacji

Przyslal Wojciech Łukasik

We wczesnym średniowieczu wzdłuż rzeki Ren w Aschkenas (niemiecka rabinistyczna nazwa Niemiec) znalazły swoje miejsce  gminy żydowskie. Życie ich koncentrowało się w trzech miastach:, Spirze, Wormacji i Moguncji. Miasta te otrzymały znaczne przywileje od cesarzy Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, uwieńczeniem których jest wzniesienie na zamówienie cesarskie i hierarchów kościelnych w X-XI w. największych katedr na terenie obecnych Niemiec. Do tej pory katedra w Spirze pozostaje największą w świecie świątynią romańską. W Spirze, w

Rysunek 1. Rozporządzenie cesarza Henryka IV zwalniający mieszkańców Wormacji, w tym również Żydów, z opłat celnych przy wjeździe do wielu miast Rzeszy. 1072 rok.

gigantycznej krypcie katedry został pochowany w 1292 Rudolf I Habsburg.

Pierwsi Żydzi, głównie kupcy z Francji w Włoch zaczęli się osiedlać w tym rejonie ok. 1000 roku. Najstarszy nagrobek na cmentarzu w Wormacji powstał w 1067 roku.

Powiększające się stopniowo trzy gminy żydowskie utworzyły ok. 1240 r. związek pod nazwą SchUM. 

SchUM to akronim z pierwszych liter nazw miast.

• Schin (Sch ש) für Schpira (Speyer),
• Waw (U ו) für Warmaisa (Worms) und.
• Mem (M מ) für Magenza (Mainz).

Nazwa ta przetrwała przez kolejne wieki i symbolizowała znaczenie i niezwykły wkład ludności żydowskiej  w rozwój wszystkich dziedzin nauki i gospodarki tych miast. SchUM była odpowiedzialna także za rozwój specyficznych zmian w zwyczajach i regułach religijnych, ubiorach oraz życiu rodzinnym żydowskich mieszkańców,

Zmiany te spowodowały, że różnili się oni znacznie od swoich przodków z krain, z których przybyli. SchUM szczyci się wydaniem dziesiątków wybitnych rabinów i ludzi nauki. 

SchUM nie uniknęła tragicznej agresji współmieszkańców. We wczesnym średniowieczu Żydzi stali się ofiarami powracających z wypraw krzyżowców. 

Do 1348 r. protektorat nad gminami żydowskimi sprawował urząd cesarski. 

Rysunek 2. Wormacja Muzeum żydowskie; dokument wydany przez cesarza Karola IV w 1348 r. przekazujący miastu Wormacji pełnię władzy nad gminą żydowską. Zanika bezpośrednia zależność gminy od cesarza. Rok później nastąpiło gwałtowne prześladowanie gminy

Przekazanie w tym roku przez cesarza władzy nad gminą miastu Wormacji doprowadziło do stopniowego zwiększania obciążeń mieszkańców żydowskich podatkami i innymi uciążliwymi rozporządzeniami np. ograniczaniem rejonów zamieszkania, wprowadzeniem obowiązkowych ubiorów oraz restrykcji w wykonywaniu zawodu. 

 /Osłabienie ochrony prawnej ze strony cesarza kończył złoty okres SchUM i  wywołało falę emigracji na wschód do Polski, która natrafiła na niezwykle sprzyjające rozporządzenie króla Kazimierza Wielkiego, włączające gminy żydowskie pod sądownictwo królewskie-1334 r./

Rysunek 3. Wormacja Muzeum żydowskie; Para Żydów w przepisowych ubiorach. Rysunek z końca XVI w.

W 1446 r. biskup Wormacji powołał radę 12 osobową radę gminy, całkowicie sobie podporządkowaną. Jej zadaniem było pilnowanie prawidłowości przy pobieraniu nałożonych podatków.

Rysunek 4. Wormacja Muzeum żydowskie; dokument z 1446 wydany przez biskupa von Sickingen ustanawiający 12 osobową radę żydowską z “żydowskim biskupem” na czele. Funkcja ta była płatna. Każdy radca składał przysięgę lojalności biskupowi.

W tym czasie (po 1450 r.)  nastąpiła kolejna fala emigracji Żydów m.in. do Polski i na Litwę zmuszonych prześladowaniami i nadmiernymi podatkami. Można przypuszczać, że polscy Żydzi, jako potomkowie tych stosunkowo zamożnych i wykształconych emigrantów przejęli styl życia i zwyczaje oraz strukturę gmin  z SchUM. 

Rysunek 5 Wormacja Muzeum żydowskie; wytłoczenia i napisy na eksponatach obrazujące patronat cesarza nad Żydami i odpowiedzialność biskupa za wykonanie ochrony cesarskiej. Od 1348 miasto Wormacja przejęło władzę, a od 1505 rada żydowskich “parnasim” i “żydowski biskup” mieli odtąd być wybierani przez miasto.

Kolejny cesarz obserwując przypadki gnębienia Żydów przez miasto wysłał komisję w 1641 r., której zadaniem było uporządkowanie stosunków między miastem Wormacją a gminą żydowską.

Rysunek 6 Wormacja Muzeum żydowskie; porozumienie z 1641 r. między komisją cesarską Ferdynanda III a miastem Worms o przywilejach i obowiązkach gminy. Żydzi mogli korzystać z synagogi, domu tańca, szpitala, piekarni i cmentarza.

Warunki życia i pozycja ekonomiczna gmin odtąd stopniowo i nieodwracalnie się pogarszały.

Okres władzy NSDAP jest dobrze udokumentowany w muzeum żydowskim w Wormacji. Tragiczny i wzruszający jest raport policyjny ze oględzin miejsca samobójczej śmierci pary małżeńskiej w 1938 r w ich mieszkaniu w Wormacji. Małżeństwo to otruło się nie mogąc znieść okrutnych warunków życia. Na miejscu zostawiło testament, w którym przekazuje służącej, pokojówce i kierowcy pieniądze i meble.

Rysunek 7 Raport policyjny z 1938 r zawierający testament małżeństwa, które popełniło samobójstwo.

Po 1945 roku Niemcy stopniowo odbudowują szczątki synagog, mykw i kamienic na żydowskich ulicach. Prowadzone są do tej pory prace archeologiczne i rekonstrukcje w wielu miejscach. W Wormacji jest bogate muzeum żydowskie, obok odbudowana synagoga i mykwa (aktualnie niedostępna). Cmentarz żydowski rozciąga się na wielu hektarach. Jest to największy zachowany cmentarz żydowski w Europie. najstarsze nagrobki maja prawie 1000 lat. W Spirze zobaczyć można dobrze zachowane ściany synagogi i bardzo dobrze zachowaną mykwę. 

Rysunek 8. Mykwa w Spirze /7 m pod ziemią/ w kompleksie muzealnym Judenhof 

Rysunek 9 Wormacja Karolinerstrasse, obok Judenstrasse należała do obszaru zamieszkałego przez Żydow. W głębi brama Raschi (słynny w całej Europie komentator Tory, wykształcony w wormackiej jesziwie).

Rysunek 10. Wormacja. Największy w Europie cmentarz żydowski