Cykl “Opowieści o pilocie Pirxie” – poczynając od egzaminu bohatera na szlify astronauty, przez lata twardej praktyki, aż do etapu weterana lotów – daje czytelnikowi kolejną szansę spotkania ze stałą narracyjną triadą Lema: przygodą, nauką i filozofią. Zawsze w tej samej, czujnej korelacji.

Pirx to jedna z najlepiej rozpoznawalnych postaci, jakie wyszły spod pióra Stanisława Lema. Zanim bohater osiągnął status doświadczonego kosmonauty, zdobywał kolejne szczeble wiedzy i praktyki, początkowo jako kadet, później pilot czy nawigator, żeby osiągnąć rangę komandora. Dzięki bystremu umysłowi, spostrzegawczości, znakomitej pamięci, jak też umiejętności kojarzenia faktów, niekiedy nawet mocno oddalonych w czasie, wychodził zwycięsko z każdej z zagmatwanych przygód, gdzie oprócz przebytych lat ćwiczeń i nie zawsze przystępnej dlań nauki, przydały mu się również zimna krew i panowanie nad sobą.

Nic dziwnego, że czytelnik, zarówno ten dopiero wstępujący w dorosłe życie, jak też starszy, w równie intrygującym bohaterze znajdował właściwy wzór do naśladowania. Przez lata kosmonautycznej praktyki Pirx nabył bowiem nie tylko cechy dowódcze, ale też zdołał posiąść niezwykłą smykałkę do rozwiązywania najbardziej skomplikowanych problemów. Jego zdolności analityczne, a także intuicja detektywistyczna, choć zdarzało się, że i typowe ludzkie niezdecydowanie, pozwalały mu na ogół wygrywać, i to nawet w konkurencji ze schematycznie kalkulującymi komputerami najnowszych generacji.

Konfrontacja samodzielnie myślącego człowieka z wielokroć przerastającymi pojemność jego umysłu zdolnościami cyfrowej maszyny, to wytrwale powracający motyw pisarstwa Stanisława Lema, obecny również w “Opowieściach…”. Niekiedy też mamy do czynienia ze stykiem zaawansowanej technologii z innymi, zgoła niepozornymi żywymi organizmami, jak choćby w otwierającej zbiór noweli “Test” (pierwodruk: “Młody Technik”, nr 10 i 11/1958; “Inwazja z Aldebarana”, 1959). Pirx znalazł się na pokładzie statku kosmicznego obierającego kurs na Księżyc, gdzie omal nie doszło do groźnej katastrofy, spowodowanej zwarciem przewodów, a w ślad za nim całego obwodu sterującego, wywołanym przez jedną z dwóch much, które nieoczekiwanie znalazły się w kabinie pilota.

W podobnie podbramkowej sytuacji pisarz nie oszczędził jednak swojemu bohaterowi swoiście pojętej cierpkiej ironii: “Ja się tu chyba powieszę – pomyślał. Nie wpadło mu do głowy, że wobec braku ciążenia nawet takie wyjście nie jest możliwe”. Zbawienny okazał się dopiero pomysł użycia przezeń zapasowych sterów, niezależnych od zablokowanego układu. Pozwoliło mu to zastosować manewr, w którym przeciążenie statku doprowadziło do strząśnięcia z nagich styków kabli przepalonego ciałka muchy, i przywróciło płynność dalszego lotu.

Fantastyka naukowa nie narodziła się w Polsce wraz z podbojem kosmosu. Futurologiczne wizje zapisywano, gdy polskie miasta dopiero nieśmiało wkraczały w nowoczesność. Poznaj trzech pisarzy, którzy ukształtowali Lema za młodu.

W opowiadaniu “Patrol” (“Młody Technik”, nr 1/1959; “Inwazja z Aldebarana”, 1959) bohater omal nie zatracił się w podążaniu za znienacka pojawiającym się na ekranie światełkiem, co sugerowało obecność bliżej nieznanego obiektu, niewykrytego jednak przez pokładowy radar. Kiedy rytm pulsowania ekranowego punktu doprowadzał bohatera do stanu niemal epileptycznego, dokonał on odkrycia istoty zjawiska – na wewnętrznej stronie ekranu pojawiał się ładunek błądzący, uwidaczniający się takim właśnie halucynogennym widmem, co samoczynnie następowało po przedłużającej się eksploatacji rakiety. Odkrycie Pirxa pomogło zlikwidować wadę, przez którą wcześniej zginęło dwóch pilotów – prawdopodobnie próbowali doścignąć ów pojawiający się “obiekt”, przez co odlatywali zbyt daleko, żeby wystarczyło im tlenu na bezpieczny powrót.

Tytuł kolejnej z opowieści – “Albatros” (“Inwazja z Aldebarana”, 1959) pochodzi od nazwy statku kosmicznego, sygnalizującego awarię swojego reaktora. Pirx, pełniący służbę drugiego nawigatora na luksusowo wyposażonym statku Tytan, wraz z całą załogą podążył potrzebującym na pomoc – niestety spóźnioną. Gdy na Albatrosie ustały wszelkie objawy życia, nieświadomi tragedii podróżni Tytana pytali w tym samym czasie obsługę “kiedy będą mogli tańczyć”: “– Już niedługo – odparł spokojnie nawigator”.

To jeszcze jeden z motywów często przewijających się przez karty prozy Lema. Człowiek wcale nie zamierza poznać Kosmosu. Pragnie jedynie przenieść poza granice Ziemi swoje obyczaje, czyli panowanie!

“Terminus” (“Młody Technik”, nr 2, 3, 4/1960; “Księga robotów”, 1961) to z kolei poruszająca historia grupy astronautów zaginionych przed kilkunastu laty w kosmicznej misji. Pirx po raz pierwszy objął dowództwo nad załogą wysłużonego statku Błękitna Gwiazda, gdzie natrafił na przenoszone poprzez układ rur coraz słabsze sygnały dźwiękowe nadawane alfabetem Morse’a, komunikujące odcięcie poszczególnych członków załogi Koriolana od zasobów tlenu. Po nitce do kłębka trafia na ukrytego w czeluściach statku zdefektowanego robota Terminusa, który ze swojej pamięci wydobywał dramatyczne próby wzajemnych kontaktów kosmonautów Koriolana – po remoncie przemianowanego na Błękitną Gwiazdę.

Wśród swojej załogi bohater zetknął się między innymi z weteranem pozaziemskich lotów.

Sięgał Pirxowi ledwo do ramienia: w czasach kiedy zaczynał latać, liczył się jeszcze każdy kilogram wagi na pokładzie. Choć chudy, twarz miał jakby rozlaną, a wokół oczu ciemne torby po obrzękach, jak zwykle u kogoś przez całe lata poddawanego wielokrotnym przeciążeniom. Dolna warga nie osłaniała zębów.

– Ja też będę kiedyś tak wyglądał – pomyślał Pirx.

“Odruch warunkowy” (“Młody Technik”, nr 11, 12/1962; “Noc księżycowa”, 1963) opowiada o pobycie Pirxa w stacji po niewidocznej z Ziemi stronie Księżyca. Choć nie należało to do jego obowiązków, w wolnym czasie usilnie starał się dociec przyczyny zagadkowych okoliczności zniknięcia poprzedniej załogi. Wraz z innym członkiem nowej ekipy niemal cudem uniknął losu poprzedników, co poniekąd przyczyniło się do rozwiązania tajemnicy ich śmierci.

“Polowanie” (“Polowanie”, 1965), jak wskazuje tytuł, widoczny także na okładce całego zbioru nowel, to historia obławy na Setaura (skrót od słów Samoprogramujący się Elektronowy Trójkowy Automat Racemiczny), super wytrzymałego robota górniczego, który z powodu ataku meteorytów doznał urazu skutkującego użyciem laserowego działa przeciw pojazdom i ludziom z księżycowej bazy. Unicestwienie nieobliczalnego automatu stało się potrzebą chwili, jednak Pirx stając z nim oko w oko, miał świadomość, że Setaur jest od człowieka nieporównanie szybszy, więc nie podniósł broni.

Tymczasem z transportera udającego się bohaterowi z odsieczą padł w jego stronę pomyłkowy strzał. Zbuntowany robot odparł go własnym ogniem, przez co Pirx wykorzystał sposobność do użycia własnego oręża. Zlikwidowanie niebezpiecznego Setaura stało się radosnym faktem, jednak nie dla bohatera, którego dopadła “gorzka świadomość, że w sposób tyleż podstępny, co nikczemny zabił, ciosem w plecy, swego zbawcę”.

W “Wypadku” (“Polowanie”, 1965) jaskółczy niepokój nie pozwolił Pirxowi opuścić bazy badawczej poza Układem Słonecznym, gdy się okazało, że zaginął Aniel (Automat Nieliniowy), “jeden z najnowszych modeli produkowanych na Ziemi dla badań o wysokim stopniu samodzielności”. Podjęte poszukiwania wykazały, że robot dobrowolnie oddalił się od bazy, żeby samotnie zakosztować wysokogórskiej wycieczki – alpinizm był bowiem jedną z pasji jego konstruktora. To kolejny tekst Stanisława Lema, w którym pisarz zastanawia się nad konsekwencjami postępu technologicznego, produkującego coraz doskonalsze automaty, wyposażone w super sprawne mózgi elektronowe, przewyższające możliwości ludzkiego umysłu.

Złoty okres twórczości Lema przypadł na lata PRL-u. Jak wpłynęło to na twórczość pisarza? O kosmicznych absurdach, zmaganiach Lema z cenzurą i codziennością realnego socjalizmu opowiada Wojciech Orliński. Wkrótce ukaże się jego nowa książka “Lem w PRL-u, czyli nieco prawdy w zwiększonej objętości” – autorski wybór listów pisarza opatrzony lemologicznymi komentarzami.

“Opowiadanie Pirxa” (“Polowanie”, 1965) jest historią bohatera jako dowódcy pracującego dla prywatnego armatora, wynajmującego pilotów do ściągania na Ziemię kosmicznego złomu – setek tysięcy ton żelastwa opuszczonych rakiet, sond, sputników i tym podobnych rupieci, swobodnie dryfujących w przestrzeni kosmicznej. Jego załogę tworzyła zbieranina najdziwniejszych typów; na domiar złego kilku z nich znienacka dopadła dziecięca choroba, czyli świnka – zdrowi pozostali wiecznie pijany telegrafista i inżynier drogowiec, który w tym przedsięwzięciu wziął udział nie z racji kompetencji, lecz jedynie dla podreperowania kasy. Zdany jedynie na siebie Pirx, pozbawiony ludzi i sprawnie funkcjonującego sprzętu, nie zdołał nawiązać pierwszego w historii świata kontaktu z dostrzeżonym statkiem obcej cywilizacji – z dawna wyczekiwana szansa oddaliła się odeń bezwarunkowo i bezpowrotnie.

Wspomniane tytuły, wraz z tekstem “Rozprawy” weszły do pierwszego wydania “Opowieści o pilocie Pirxie” (1968). Ostatnie opowiadanie tego tomu stało się kanwą scenariusza polsko-radzieckiego filmu “Test pilota Pirxa” w reżyserii Marka Piestraka (1978). Komandor Pirx podczas kosmicznego rejsu ma wypróbować sprawność członków nieznanej mu załogi, złożonej zarówno z ludzi, jak i doskonale imitujących ich androidów, oraz ustalić, kto jest kim.

Na pokładzie statku dochodzi tymczasem do próby przejęcia władzy przez mechanicznego uzurpatora, nie kryjącego się z aspiracjami zawładnięcia całym światem. Drobiazgowo przemyślany plan zawodzi jedynie wskutek zwyczajnego niezdecydowania komandora Pirxa, co w konsekwencji przyczynia się do unicestwienia androida i szczęśliwego powrotu reszty załogi na Ziemię. To zarazem kolejny wymowny głos Lema w kwestii prób wykorzystywania przez ludzi sztucznej inteligencji.

“Ananke” (“Bezsenność”, 1971) – dziesiąte opowiadanie o przygodach Pirxa, poszerzyło ostateczne, kanoniczne wydanie “Opowieści o pilocie Pirxie” (1973). Komandor, tym razem przebywający na Marsie, staje się świadkiem katastrofy podczas lądowania supernowoczesnego statku. Żyłka detektywistyczna kieruje go w stronę ludzi odpowiedzialnych za program pokładowego komputera.

Trop okazał się słuszny – wersję nowego oprogramowania testował emerytowany komandor Cornelius, swego czasu dowódca Pirxa, niepoprawny perfekcjonista, nękający podwładnych bezprzykładnym przywiązaniem do nieistotnych szczegółów. Został odsunięty od lotów z powodu wykrycia u niego osobowości anankastycznej. Zadania, jakie postawił przy okazji “treningu” nowego oprogramowania, po wielekroć przerosły przepustowość pokładowego komputera w newralgicznym momencie lądowania rakiety, co spowodowało gigantyczną katastrofę.

Pirx do byłego dowódcy wystosował wiadomość: “Thou Art the Man”, gdyż wiedział, że tytuł kryminału Edgara Allana Poego, jak i jego treść, nie jest mu nieznana. Przy swoim podpisie dodał zgodnie ze stanem faktycznym: “członek komisji do zbadania przyczyn katastrofy »Ariela«”. Cornelius faktycznie okazał się mężczyzną, przyjął odpowiedzialność za śmierć załogi statku i strzałem w usta dołączył do ofiar swojej obsesji.

Opowiadaniem “Ananke” Stanisław Lem zakończył cykl przygód pilota Pirxa, jednak za jego ostateczne zwieńczenie należy uznać ostatnią powieść pisarza zatytułowaną “Fiasko”. Dwa pierwsze opowiadania o dzielnym pilocie, drukowane w odcinkach w młodzieżowym magazynie, legły u podstaw całej serii. Kolejne “Opowieści o pilocie Pirxie” stopniowo dorastały wraz z bohaterem, jak też, miejmy nadzieję, z czytelnikiem, należycie przygotowując go do uczestnictwa w intelektualnym dyskursie o przyszłości naszej planety. Kosmos Stanisława Lema dlatego jest tak fascynujący, że ma bardzo ziemski wymiar.

“Opowieści o pilocie Pirxie

Autor: Janusz R. Kowalczyk

• Stanisław Lem
  “Opowieści o pilocie Pirxie”
  Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012