dr Paweł Fijałkowski

W okresie wojen napoleońskich prawa warszawskich Żydów były stopniowo ograniczane. Nadzieje na poprawę swej sytuacji wiązali z cesarzem Aleksandrem I, uważanym za liberalnego władcę. Dużą rolę w skomplikowanych rozgrywkach politycznych między Polakami, Żydami a Rosjanami odegrał rosyjski hrabia Nowosilcow.

Po zakończonym klęską najeździe cesarza Napoleona I na Rosję, na terytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie. 8 lutego 1813 r. generał Michaił Miłoradowicz przyjął w swej kwaterze na Mokotowie przedstawicieli władz państwowych, warszawskiego magistratu oraz duchowieństwa. Delegaci wręczyli mu klucze „na znak spokojnego oddania się miasta” oraz chleb i sól „w dowód (…) otwartego postępowania i gościnności”, natomiast generał zapewnił przybyłych o przychylności cesarza Wszech Rosji Aleksandra I dla Polaków.

13 marca 1813 r. Aleksander I powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego, która objęła zwierzchnictwo nad administracją, sądownictwem i szkolnictwem. Monarcha starał się pozyskać polskie elity polityczne dla swego planu odrodzenia państwa polskiego i przekonać je, że może to nastąpić tylko pod jego panowaniem. Do najważniejszych zwolenników ugody i powiązania losów Polski z Rosją należał książę Adam Jerzy Czartoryski, którego poglądy podzielało wielu arystokratów. W kręgach politycznych i wojskowych coraz większą popularność zdobywała wizja Rzeczypospolitej istniejącej pod berłem cesarza-króla. Wielkie nadzieje z odtworzeniem państwa polskiego wiązała społeczność żydowska, borykająca się z wprowadzonymi w okresie Księstwa Warszawskiego przepisami, ograniczającymi swobodę osiedlania się i prowadzenia działalności gospodarczej. Bardzo dotkliwie utrudniały one życie żydowskich mieszkańców Warszawy lub całego księstwa.

Przypomnijmy, że 16 marca 1809 r. król saski i książę warszawski Fryderyk August wydał dekret wprowadzający reguły, na jakich Żydzi mogli mieszkać w stolicy. Ustanawiał on przeznaczony dla nich rewir na zasadzie wyznaczenia ulic, przy których nie wolno im było mieszkać. Zakazem objęto Stare Miasto z Podwalem i bocznymi uliczkami, Nowe Miasto, ulice Świętojerską, Długą, Bielańską, Miodową, Senatorską z sąsiednimi ulicami, a ponadto Krakowskie Przedmieście i część Nowego Światu wraz z sąsiadującymi z nimi ulicami. Powyższy dekret oraz uzupełniające go dekrety z 1809 i 1810 r. spowodowały, że osadnictwo żydowskie przesunęło się z centrum miasta na jego peryferyjne obszary, gdzie warunki życia i prowadzenia działalności gospodarczej były znacznie gorsze. Wszyscy Żydzi w Księstwie Warszawskim musieli płacić liczne i wysokie podatki, zarówno te uiszczane przez ogół mieszkańców, jak i ciążące tylko na nich. 30 października 1812 r. władze księstwa wydały dekret zabraniający starozakonnym zajmowania się produkcją i handlem alkoholem, który miał obowiązywać od 1 lipca 1814 r. Jego wprowadzenie w życie spowodowałoby, że znaczna część społeczności utraciłaby źródła utrzymania.

Toteż gdy Księstwo Warszawskie zostało opanowane przez Rosjan, przedstawiciele warszawskiego kahału podjęli starania o uchylenie szkodliwych dla Żydów praw, kierując petycje do nowych władz księstwa, a następnie do samego cesarza Aleksandra I. Udało im się pozyskać poparcie Mikołaja Nowosilcowa, wiceprezesa Rady Najwyższej Tymczasowej Księstwa Warszawskiego, co dawało nadzieję, że działania te będą skuteczne. Reprezentanci kahału, kierując się wskazówkami Nowosilcowa, wnieśli do rady dwukrotnie, 17 października 1813 r. i 15 kwietnia 1814 r., prośby o uchylenie dekretu zakazującego Żydom produkcji i handlu alkoholem. Jednakże udało im się jedynie uzyskać przesunięcie terminu wprowadzenia go życie na 1 lipca 1815 r. Toteż latem 1814 r. delegaci warszawskiej gminy: Michał Ettinger Rawski, Wolf Michał (Wulf Michel) Kohn (Cohn) i Szachna Neuding udali się z inspiracji Nowosilcowa do Petersburga i 9 sierpnia 1814 r. złożyli Aleksandrowi I obszerny memoriał w języku francuskim. Wskazywali w nim na wprowadzone w poprzednich latach zarządzenia pogarszające sytuację ludności żydowskiej. Oto niewielki jego fragment:

„Błagamy Waszą Cesarską Mość w imieniu 200 000 nieszczęsnych Żydów, skazanych na śmierć głodową, o rzucenie na nich jednego ze swych łaskawych spojrzeń. Pod rządem pruskim korzystaliśmy zawsze ze wszystkich praw obywatelskich (…). Wszystkie prawa stare i nowe zapewniają nam wolne wyznawanie naszej wiary, nie obawialiśmy się tedy nigdy, że się nam w tem przeszkodzi (…). Aliści wbrew temu wszystkiemu zwiększono podatki jedynie dla nas, w Warszawie wypędzono nas z naszych siedzib (…), wreszcie, ażeby zakończyć naszą ruinę, pozbawia się nas prawa, z którego korzystaliśmy w Polsce przez kilka wieków, prawa wyrobu i sprzedaży wódki, piwa i innych trunków. Zgoła nie rozumiemy przyczyny, która doprowadziła do tych obostrzeń dawny rząd polski”.

Petycja ta była jedną z wielu ukazujących cesarzowi Wszech Rosji i przyszłemu królowi polskiemu problemy, z jakimi będzie musiał się zmierzyć.

Zabiegi o przychylność cara

Wiecej TUTAJ