Dawno, dawno temu, pochwaliłem się w towarzystwie, co było na urodzinach mojej mamy. Już same urodziny wprawiły moich słuchaczy w ledwie odczuwalny, ale wyraźny dygot. Nie łączyłem tego z moim nazwiskiem, ale oni łączyli. A kiedy zacząłem wymieniać potrawy – ryba faszerowana, siekana wątróbka, rosół i wreszcie gęś – pewna bardzo kulturalna pani, najstarsza w tamtej grupie, burknęła nieapetycznie: ale to był żydowski festyn. I wtedy dopiero doszło do mnie jak bardzo rację miał, nieznany mi oczywiście wtedy Brillat-Savarin, pisząc: powiedz mi co jesz, a powiem ci, kim jestes. 

Różnice między kuchnią mojej mamy, a tym co przygotowywała mieszkająca piętro niżej pani Koniarska, okazały się astronomicznego wymiaru. W domu nigdy nie było kartofli ze skwarkami, fasolki po bretońsku z kiełbasą i boczkiem, nie mówiąc nawet o schabowym. Żydostwo miałem zapisane nie tylko w metryce, ale i na stole, nie powinienem więc był się dziwić dobrze zapamiętanym z przedszkola, ironicznym uśmieszkom wychowawczyń, kiedy z dumą recytowałem „Kto ty jesteś, Polak mały”. Przestałem się dziwić do tego stopnia, że gdy tylko mogłem podjąć samodzielną decyzję, opuściłem kraj, w którym łącznie ze mną i moimi rodzicami, zbyt długo odpoczywali moi przodkowie   

Później, ale też bardzo dawno, w jakiś rok po tym jak wylądowałem w Paryżu (metafora: przyjechałem pociągiem), francuski przyjaciel zaprosił mnie do słynnej restauracji Goldenberga. Wtedy było to najbardziej znane aszkenazyjskie miejsce do jedzenia w stolicy Francji. W serce dzielnicy jeszcze wtedy żydowskiej, na ulicę des Rosiers, zwaną przez mieszkańców i bywalców placełe, przychodziły gwiazdy i   VIPy, żeby popróbować specjalności znad dalekich rzek, oddzielonych holokaustem i żelazną kurtyną. Ta restauracja przeszła do historii. Nie z powodu nadzwyczajnej jakości dań, ale dlatego, że 9 sierpnia 1982, w godzinie obiadu do lokalu weszło komando arabskich terrorystów. Strzałami z kałasznikowów i rzutem granatu zmordowali 6 osób, ranili dwadzieścia dwie. Sprawców nie odnaleziono, głównie dlatego, że Francja zaraz po tym zawarła pakt z organizacją winną tej zbrodni – w zamian za niepowodowanie zamachów na jej terytorium gwarantowała bezkarność jej członkom.

Przecież nie o tym chciałem opowiadać, ale starość i żydostwo, jak zwykle, kierują mnie ku tragedii, choć tematem jest groteska. U Goldenberga, z odległości roku i 1600 kilometrów od Warszawy, groteskowa ukazała mi się różnica między kuchnią polską a żydowską. Tak samo tłusta, ciężka, pozbawiona finezji – oceniałem podniebieniem początkującego gastronoma, zakochującego się nadmiernie w nadsekwańskich wykwintach jedzeniowych. Bo faktycznie kreplech i pierogi, kneidlech i pulpety oraz latkies i placki kartoflane różnią się co najwyżej akcentem, raz polskim, a raz jidysz. Schabowy, szczególnie podawany bez kości, wieprzowością, oczywiście, ale stylem w ogóle nie odbiega od sznycla.  

Mijały lata. Oderwanie od nadwiślańskich korzeni i sztetla nad Kamienną powodowało, że zamiast do końca sfrancuzieć, z pewnym dystansem patrzyłem zarówno na werbalną, jak i na kulinarną wirtuozerię gospodarzy i coraz częściej, coraz bardziej nostalgicznie, myślałem o tym co jadałem w domu. I dokonałem znaczącego ontologicznego odkrycia. Wspominając mamine sztukamięsy i gefilte fisz, czyli faszerowanego karpia, zrozumiałem, że była to kuchnia marginalnie polska i żydowska, ale w swej istocie i esencji, wyłącznie jej, mojej mamy. Awansowała w ten sposób do rzeczy samej w sobie, ale skazywana zostawała jednocześnie na to, że nigdy nie będzie rzeczą dla mnie, bo mama już nigdy, niczego mi nie ugotuje.  

A przecież cuda się zdarzają, szczególnie w Ziemi Obiecanej. Mój przyjaciel Dani Tracz zaprowadził mnie do restauracji Sender w Tel Awiwie przy ulicy Levinsky 54. Witryna zakładu jest niepozorna, nieprzezroczysta, niewidoczna. Gdybym był sam mógłbym przejść obok pięćdziesiąt cztery razy i nawet nie zauważyć, że jest tam jakiś lokal. 

Fasada jest nieważna. Ważne, co się za nią kryje. A zaraz po wejściu i po wskazaniu nam stolika przez niezbyt rozgarniętego chłopczyka, udającego kelnera, zaczęła się lewitacja. Pojawiły się talerzyki z przekąskami – jesteśmy na Bliskim Wschodzie, nie da się uciec od meze. Była wśród nich całkiem nie turecka ani fenicka, ćwikła. Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki przenosiła do domu dzieciństwa, do tej jedynej prawdziwej, słodkiej buraczkami i z chrzanem, który nieutraconą mocą świdrował w nosie aż do mózgu.  

W niesłabnącym zachwycie czytaliśmy kartę dań i podobnie jak niegdyś „W Pustyni i w Puszczy”, gdy doszliśmy do końca, zaczynaliśmy od początku. Nie tylko po by zapamiętać jakie restauracja proponuje potrawy, nie tylko po to, żeby zdecydować się na wybór, choć było w czym wybierać. Od siekanej wątróbki nazywanej u nas cebulką lub odświętnie, żydowskim kawiorem, poprzez galaretę z wołowych nóżek, śledzia matiasa i faszerowaną głowę karpia, jak diament w koronie, po rosół z pierożkami, makaronem albo z knedlami, oraz kiszki i inne faszerowane podroby. Nie wymienię wszystkich, bo migały nam ich nazwy przed oczami w oczekiwaniu na cud, o którym wiedzieliśmy, że już musi się zdarzyć, że się zdarzył.

Zamówiliśmy wątróbkę. Obaj zgodziliśmy się, że jest nie tylko taka, jaka ma być, ale taka, jaka była. I zrozumieliśmy w tym momencie, że potrzebujemy kieliszka zimnej wódki, o którą też poprosiliśmy. Przyszła razem z gefilte fisz. I tu nastąpiło nieoczekiwane spodziewanie – obaj, jednocześnie, wykrzyknęliśmy – „dokładnie jak u mamy”.  

Fizyczna niemożliwość stała się metafizyczną rzeczywistością. Pamiętałem rybę Ireny, matki Daniego. Była całkiem inna niż ta mojej mamy. Nie mogło być inaczej, każda żydowska matka, robiąc karpia według tego samego, niezmiennego, od wieków przepisu, robi go inaczej. Dani próbował mojej porcji i nie miał wątpliwości – to gefilte fisz Rywki (czasy zmieniają się i imiona Żydów wraz z nimi). Ja sięgnąłem do jego talerza i bez wahania rozpoznałem niedoścignione mistrzostwo mojej mamy.

Dłonie z kieliszkami i oczy unieśliśmy do góry i wznieśliśmy toast za nasze mamy, w podzięce za ten telegram z nieba i w oczekiwaniu na nadchodzące spotkanie. 

Ludwik Lewin

PS Każdy wie jaka jest różnica między Żydem a Anglikiem. Anglik wychodzi nie żegnając się, a Żyd żegna się nie wychodząc. My też żegnaliśmy się wylewnie z prowadzącą Sender Yael Schreiber, żoną Zami, który jest wnukiem założyciela zakładu, działającego od roku powstania nowożytnego Państwa Izrael. Patrzyliśmy na jej niebieskie oczy i dobrotliwy uśmiech jidysze mame, dziękowaliśmy za ugoszczenie i jakby w poszukiwaniu głębszego pokrewieństwa, powiedzieliśmy, że jesteśmy z Polski. – Ja z Polski nie jestem – odrzuciła zdecydowanie Yael. I opowiedziała, że jej rodzina pochodzi z Iraku, a w Zami zakochała się, gdy miała 14 lat i razem są od tego czasu. 

Wszystkie wpisy Ludwika TUTAJ