Michal Trebacz

WSTĘP 

Izrael Lichtenstein z zawodu był nauczycielem, a z przekonania – socjalistą. Swoje poglądy polityczne realizował w żydowskiej lewicowej partii Bund . Jako działacz przez kilkanaście lat pełnił funkcję radnego w Radzie Miejskiej w Łodzi, mieście, w którym spędził większą część swojego dorosłego życia. W latach sześćdziesiątych XX w. w środowisku byłych łódzkich działaczy Bundu, mieszkających wówczas za granicą, zrodził się pomysł przygotowania monografii poświęconej właśnie Izraelowi Lichtensteinowi. Jak można wnioskować na podstawie zebranego przez nich materiału źródłowego oraz prowadzonej korespondencji, stanowiło to przedsięwzięcie zakrojone na szeroką skalę . Przede wszystkim udało im się namówić wielu ludzi, lepiej lub gorzej znających Izraela Lichtensteina, do napisania o nim tekstów wspomnieniowych. Ponadto w prasie międzywojennej, jak też późniejszej (szczególnie w żydowskich gazetach wydawanych w Ameryce) twórcy publikacji odnaleźli wiele krótkich informacji poświęconych łódzkiemu działaczowi. Dzięki ich wysiłkom w książce Isroel Lichtnsztejn gedenkbuch znalazły się artykuły Jechiela Jeszai Trunka, Szaloma Asza, Jeszai Szpigla czy Sofii Dubnow-Erlich, a więc osób dobrze znanych historykom żydowskiej diaspory czy literatury jidysz. Kiedy przygotowywano tę książkę, Bund już od dawna nie istniał na scenie politycznej w Polsce ani w Europie. Biografia jednego z polityków tej partii nie miała więc utylitarnych celów – nie trzeba było zacieśniać rozluźniających się partyjnych więzów ani tym bardziej zachęcać innych do wstępowania w szeregi ugrupowania. Książka stanowiła zatem jedynie hołd oddany przyjacielowi i towarzyszowi przez nieliczną grupę ocalałych z Zagłady. Wpisywała się w  nurt opracowań wspomnieniowych przygotowywanych przez środowiska bundowskie na Zachodzie. Podobne publikacje zostały poświęcone najwybitniejszym działaczom Bundu: Włodzimierzowi Medemowi5 , Arkadiemu Kremerowi6 , Szmulowi Zygielbojmowi7 czy wreszcie Henrykowi Erlichowi i  Wiktorowi Alterowi8 . O ile jednak wymienieni politycy należeli do grupy założycieli tej partii bądź byli jej niekwestionowanymi liderami w okresie międzywojennym, o tyle Izrael Lichtenstein pozostaje na tym tle postacią anonimową.

W tym kontekście ważne wydaje się odnalezienie odpowiedzi na podstawowe pytanie – co takiego sprawiło, że Izrael Lichtenstein, polityk kojarzony niemal wyłącznie z międzywojenną Łodzią, a szerokim rzeszom łodzian znany głównie z powodu imponującego pogrzebu oraz oryginalnego nagrobka na Nowym Cmentarzu Żydowskim, tak głęboko zapisał się w pamięci swoich towarzyszy partyjnych oraz czołowych intelektualistów żydowskich? Kiedy czyta się zgromadzone we wspomnianym opracowaniu teksty, można odnieść wrażenie, że z kart historii zniknęła osoba wyjątkowa i nieskazitelna. Nuson Baumgarten pisał: „Nieustannie podziwiałem Lichtensteina. Dla mnie był on niczym święty” . Z kolei Abraham Bialer cytował Trunka, który miał powiedzieć: „Jeśli do Bundu należy tak wielka osobowość jak Izrael Lichtenstein, to jest to wystarczający znak, że właśnie do tej partii ludzie powinni należeć”.

Przekonanie wyrażone przez żydowskiego pisarza nie mogło być odosobnione, gdyż element obchodów czterdziestolecia partii w 1937 r. stanowiło odsłonięcie na łódzkim cmentarzu nagrobka Lichtensteina, który zarówno ze względu na modernistyczną formę, jak i swoją monumentalność przypomina bardziej pomnik niż kamień nagrobny. Stworzyły go bowiem hebrajskie litery układające się w napis BUND, symbolicznie potwierdzając nierozłączność Lichtensteina i jego partii. Podstawę do przygotowania biografii Izraela Lichtensteina stanowiła wspomniana książka Isroel Lichtnsztejn gedenkbuch. Jest to zbiór tekstów, wśród których znalazły się wspomnienia przyjaciół Lichtensteina napisane po jego śmierci oraz artykuły prasowe samego bohatera książki. Ta specyficzna publikacja zawiera materiały mające dużą wartość dla biografa, lecz ze względu na ich subiektywny charakter wymaga od historyka krytycznej analizy zawartych w niej przekazów. Znajdujące się w niej wspomnienia, szczególnie pióra Sofii Dubnow-Erlich12 i Szmula Milmana, są bezcenne, gdyż bez nich niemożliwe byłoby odtworzenie pewnych faktów, zwłaszcza tych dotyczących relacji rodzinnych czy form politycznego zaangażowania Lichtensteina. Jednocześnie autorzy publikacji umieszczonych w tej książce pozostawali w pewnym stopniu bezkrytyczni w stosunku do opisywanej postaci.

Nie sposób nie ulec wrażeniu, że starając się zachować dobrą pamięć o Lichtensteinie, pomijali fakty kontrowersyjne, a jeśli już je przytaczali, to niejako od razu znajdowali wytłumaczenie. Niestety, nie zawsze podawane przez nich informacje udało mi się sprawdzić, choć tak właśnie należałoby uczynić, gdyby pozwalały na to istniejące wiarygodne źródła. Ponadto kilkakrotnie różne relacje wzajemnie się wykluczają, co jeszcze bardziej utrudnia ich weryfikację. Jedyną pomoc w tej kwestii stanowiły wcześniejsze opracowania biograficzne autorstwa Jechiela Trunka i Borucha Szefnera. Ważnym uzupełnieniem tych przekazów źródłowych były materiały przechowywane w Archiwum Państwowym w Łodzi (zespół: Akta miasta Łodzi) i Archiwum YIVO w Nowym Jorku (zespół: Bund Archive). W drugim z nich wśród archiwaliów Bundu znalazła się teczka Izraela Lichtensteina, niestety zawierająca głównie powojenne materiały poświęcone temu politykowi oraz dokumenty, które posłużyły za podstawę do przygotowania księgi pamiątkowej. W zasobie łódzkiego archiwum natomiast najbardziej wartościowymi materiałami okazały się protokoły posiedzeń łódzkiej Rady Miejskiej, obejmujące cały okres działalności Lichtensteina jako radnego. Stanowią one niezwykle ważne źródło informacji, gdyż pozwalają ocenić nie tylko jego postawę, ale przede wszystkim język, stosowaną przezeń retorykę i argumentację .

Z kolei w materiałach przechowywanych w Archiwum Akt Nowych (zespół: Ogólny Żydowski Związek Robotniczy Bund w Polsce) oraz w Internationaal Instituut vor Sociale Geschiedenis Archieven w Amsterdamie (zespół: Algemeyner Yidisher Arbeyter Bund Collection) znajdują się dokumenty, które umożliwiły mi odtworzenie warunków, w jakich działała partia, do której należał Lichtenstein. Ponadto w obu placówkach przechowywana jest pokaźna liczba ulotek wydanych przez Bund przy okazji wyborów, a także dokumenty Centralnego Komitetu (CK) tej partii. Źródłem wiedzy niezwykle pomocnym w rekonstrukcji biografii Izraela Lichtensteina, a także atmosfery tamtych czasów okazała się prasa. Kwerendzie poddałem zarówno tytuły polskie (np. „Głos Poranny” czy „Rozwój”), jak i żydowskie (m.in. „Hajnt”, „Lebensfragen” i „Nasz Przegląd”). Wydaje się, że jedynie w ten sposób można w pełni przedstawić postać funkcjonującą w dwóch różnych środowiskach. Ważną część stanowiła prasa bundowska, w  tym redagowany przez Lichtensteina „Lodżer Weker”. Wiele informacji o przywódcy łódzkiego Bundu i jego rodzinie znalazłem także w regionalnej prasie polskiej, w której zamieszczono mnóstwo komentarzy na temat Lichtensteina i reprezentowanego przezeń środowiska. W głównej mierze dzięki temu możliwe stało się odtworzenie atmosfery panującej w Łodzi na przestrzeni kilkunastu lat. Materiał źródłowy uzupełniła literatura przedmiotu. Historia Bundu czy szerzej – społeczności żydowskiej na ziemiach polskich – od lat cieszy się zainteresowaniem badaczy. Nie sposób nawet wymienić najważniejszych opracowań z tej dziedziny.

Chciałbym jedynie wskazać publikacje Gertrud Pickhan oraz Bernarda K. Johnpolla20, w całości poświęcone historii międzywojennego Bundu, bo te interesowały mnie najbardziej. Ponadto obie monografie napisano, uwzględniając wiele źródeł, co ułatwiło mi odtworzenie podstawowych realiów funkcjonowania Bundu. W tym miejscu należy także wymienić o wiele wcześniejsze opracowania, powstałe w środowisku byłych działaczy bundowskich – przede wszystkim pięciotomową historię Bundu21 oraz dzieje łódzkiej organizacji tej partii Podobny charakter ma książka Emanuela Nowogródzkiego . Bardzo pomocna okazała się również bogata literatura dotycząca ruchu robotniczego w Łodzi, a zwłaszcza publikacje Władysława L. Karwackiego , Ludwika Mroczki , Marii Nartonowicz-Kot oraz Pawła Samusia. Wśród nich szczególnie ważny jest artykuł ostatniego z autorów, który podjął zagadnienie działalności łódzkiej organizacji Bundu

. Książka została podzielona na sześć rozdziałów, ułożonych w porządku chronologicznym, które odpowiadają okresom życia bohatera tego opracowania. Jedynie w ostatnim rozdziale, ze względu na jego tematykę, zrezygnowano z tego schematu. Rozdział pierwszy jest poświęcony młodości Izraela Lichtensteina. Przedstawiono w nim pochodzenie oraz dzieciństwo oraz podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy odcisnęły one piętno na późniejszym życiu bohatera. Z pewnością niezwykle istotny wpływ na jego rozwój miały lata, które spędził w Warszawie. Podjęte wówczas decyzje: akces do socjalistycznego Bundu, rozpoczęcie pracy w zawodzie nauczyciela i założenie rodziny, okazały się przełomowe. Najlepiej świadczy o tym fakt, że wieloletnia aktywność Lichtensteina w Łodzi była jedynie kontynuacją i dopełnieniem wcześniejszych wyborów. 

Następny rozdział obejmuje lata 1910–1918, a więc I wojnę światową i okres bezpośrednio ją poprzedzający. W tym czasie rozegrały się wydarzenia, w których wyniku Lichtenstein został jednym z najważniejszych polityków żydowskich w Łodzi. Ten etap zapewne należał do najintensywniejszych w jego życiu – działacz odpowiadał wówczas za odbudowę poparcia społecznego dla Bundu, a jego liczne inicjatywy wskazują, że był aktywnym przedstawicielem żydowskiej inteligencji. W tej części skupiono się na przedstawieniu okoliczności, które doprowadziły do sukcesu Bundu i Lichtensteina w wyborach samorządowych 1917 r. Najobszerniejsza część publikacji, dotycząca okresu międzywojennego, to rozdziały od trzeciego do piątego. Każdy z nich został skonstruowany tak, aby ukazać Lichtensteina na tle przeobrażeń doktywności Lichtensteina i Bundu w łódzkiej Kasie Chorych.

W moim przekonaniu nigdy nie prezentował on bowiem oryginalnych poglądów w kwestii organizacji systemu ubezpieczeń, co więcej, instytucja ta znajdowała się na marginesie jego zainteresowań. Celem opracowania było nie tylko możliwie pełne odtworzenie losu jego bohatera, lecz również ukazanie go na szerszym tle czasów, w których żył. Równocześnie jest to biografia i historia formacji kulturalno-politycznej, którą reprezentował, stąd podtytuł książki – Biografia żydowskiego socjalisty. Właśnie walka Bundu o rozwój socjalizmu na ziemiach polskich stanowi oś publikacji. Z tego względu tyle miejsca poświęciłem żydowskiemu ruchowi socjalistycznemu, jego dylematom ideowym i relacjom z polską państwowością, a także z krajowymi socjalistami. Chciałem również, aby dzieje życia Lichtensteina mogły stać się fragmentem portretu pokolenia polityków i działaczy społecznych aktywnych w II Rzeczypospolitej. O miejscu zajmowanym przez przywódcę łódzkiego Bundu na lokalnej i ogólnopolskiej scenie politycznej zadecydowało kilka czynników. Najważniejszym z nich był fakt, że od początku swojej aktywności publicznej Lichtenstein funkcjonował w środowisku zarówno żydowskim, jak i polskim. Pierwszą mowę wygłosił w jidysz i po polsku. Ta umiejętność, wcale nie tak częsta wśród żydowskich polityków, okazała się kluczowa dla jego działalności w latach międzywojnia, kiedy mógł z powodzeniem występować na spotkaniu chałupników z łódzkich Bałut i na forum Rady Miejskiej. W obu sytuacjach przykuwał uwagę słuchaczy sposobem prowadzenia wywodu i siłą argumentacji. Dlatego Lichtenstein stanowił element łączący żydowską biedotę i inteligencję, a z drugiej – polski i żydowski ruch robotniczy. Należy podkreślić związek Lichtensteina z miejscem, w którym funkcjonował. Co prawda swoją działalność w ruchu socjalistycznym zaczął w środowisku warszawskim, jednak przez kolejne lata, aż do końca życia, był związany z Łodzią.

Juz jutro cz 2