Marian Marzynski

Po wyjeździe w roku 1932 z rodzinnego Ostroga Wołyńskiego Azril Aleksander Leyfell pracuje w łódzkich manufakturach. Odkrywa warunki życia przedwojennego proletariatu i staje się lewicowcem. Wojna zastaje go we Lwowie, gdzie zaprzyjaźnia się ze swoimi rówieśnikami — komunistami. Jakub Prawin, Mieczysław Borowicz, Franciszek Mazur i Józef Olszewski pomogą mu po wojnie w jego karierze dyplomatycznej. W 1941 jeszcze przed wkroczeniem Niemców, zafascynowany Sowietami Aleksander, wsiada do pociągu jadącego na wschód.

Kilka lat przed śmiercią opowie mi o tej podróży.

Dojeżdżamy do Tarnopola. Wysiadam z nadzieją, że pojadę do Ostroga i zabiorę ze sobą ukochanego bratanka. Czekam na przesiadkę z wyrzutami sumienia, że za wcześnie uciekłem, zostawiając rodzinę. Tymczasem z głośnika dowiaduję się, że Niemcy przekroczyli Bug. Żołnierz sowiecki pyta mnie o dokumenty, a gdy okazuje się, że jestem Polakiem, prowadzi do komendanta, tam dają mi mundur szeregowca i wsadzają w pociąg do Kijowa. W wagonie są jeszcze dwaj żołnierze — Ukraińcy, którzy wiozą ze sobą wojskową drewnianą skrzynię. Jedziemy dzień i noc. Na stacjach chaos i anarchia. Jesteśmy głodni. Otwieramy skrzynię, w której jest suchy makaron. Gotujemy i zjadamy. Wyrzucają nas na jakiejś małej stacji i każą iść do kołchozu. Przyjmują nas dobrze, jest czysto, podłogi pomalowane na czerwono, przynoszą świeże ogórki, rzucamy się na nie. Ukraińcy tam zostają, a ja idę pieszo do Kijowa. Słyszę bombardowanie z obu stron.

W Kijowie przypominam sobie, że szwagier mojego brata kiedyś tam mieszkał. W jego mieszkaniu są już inni ludzie: dwóch Żydów z Galicji i jeden Ukrainiec, też z przydziałami do Armii Czerwonej. W Kijowie każą nam iść w kierunku Stalingradu. Po drodze zatrzymujemy się w kołchozach na jedzenie i spanie. Przeważnie gotowano zupę z kaszy jaglanej, kucharka miała na sznurku kawałek boczku, który moczyła w zupie. Szliśmy ponad tydzień. W Stalingradzie Niemców jeszcze nie było. Posyłają nas do pracy najpierw w fabryce po drugiej stronie Wołgi, a potem do rzeźni. Tam była stołówka, były nawet pierogi z odpadów mięsa. Odżywiliśmy się. Któregoś dnia spotykam Mietka Borowicza. Dobrze ubrany, z żoną — dziennikarką rosyjską. Mówi: uciekaj ze Stalingradu, wsiadaj na statek do Kujbyszewa, tam ewakuowała się z Moskwy Ambasada Polska. W połatanych spodniach wchodzę do pokoju sekretarza Ambasady, który pyta, w czym mi może pomóc.

Stalin ogłasza amnestię dla polskich uchodźców. Ambasada posyła Aleksandra do Samarkandy, gdzie powstał polski sierociniec. Tam spotyka, 22-letnią Anitę, nauczycielkę dziecięcego teatru, która pozostawiając matkę w warszawskim getcie, do Samarkandy trafiła po roku ciężkiej pracy na Syberii.

W pośmiertnym bostońskim archiwum Anity i Aleksandra, które przekazał mi ich spadkobierca, znalazłem laurkę, jaką kierownik szkoły Leyfell dostał od swoich wdzięcznych uczniów.