Szymon Laks był kompozytorem, dyrygentem, autorem i tłumaczem. Urodzony 1 listopada 1901 w Warszawie w rodzinie zasymilowanych Żydów. Przez ponad dwa lata przebywał w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, gdzie był dyrygentem obozowej orkiestry. Zmarł 11 grudnia 1983 r.

Szkoła Paryska

Początkowo studiował matematykę na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1919-21). W 1921 zmienił zdanie i zapisał się do Konserwatorium Warszawskiego na studia kompozycji i kontrapunktu. Jednocześnie uczęszczał na wykłady z matematyki i filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Utrzymywał się z gry na pianinie w filmach niemych, gry na skrzypcach w kawiarniach i restauracjach oraz udzielaniu lekcji muzyki. Jego syn, Andre Laks, wspomina, że ​​jego ojciec „zwiedził świat jako skrzypek na liniowcu wycieczkowym”.

W 1926 wyjechał do Paryża, gdzie ukończył studia kompozytorskie i rozwijał się jako dyrygent w Conservatoire National de Musique. Od 1927 związany z Towarzystwem Młodych Muzyków Polskich w Paryżu.

Shoah

Początek wojny minął w Paryżu. W 1941 został aresztowany przez Niemców i osadzony w obozie Pithivier pod Orleanem jako „zagraniczny Żyd”. Stamtąd w 1942 został deportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Na początku pracował tam jako kopista i członek obozowej orkiestry, ale wkrótce został jej dyrygentem – stanowisko to utrzymało go przy życiu. Primo Levi, autor książki If This Is a Man , szokującego podsumowania doświadczeń Auschwitz, powie później, że Szymon Laks był jednym z „wybranych”, których przeciwstawiał się „skazanym” – czyli więźniom zabitym w komorach gazowych lub zmarł z wycieńczenia i głodu. Od 1944 r. do końca wojny przebywał w obozie koncentracyjnym Dachau w Niemczech.

Swoje przeżycia wojenne i uwięzienia w różnych obozach opisał w książce Musiques d’un autre monde ( Muzyka z innego świata , wyd. 1948), za którą otrzymał nagrodę za najlepsze świadectwo współczesnych wydarzeń historycznych. Jeux Auschwitziens (Igrzyska Oświęcimskie, od 1979 ) to kolejna jego słynna powieść na temat Szoa.

Pewien dystans, który można odnaleźć w obu książkach, wynika z potrzeby przyjęcia drogi, która umożliwia zeznanie – pisał Andre Laks w eseju „O moim Ojcu – Szymon Laks” – Nieustająca potrzeba składania zeznań jest silnie związany z niemożnością składania zeznań. Równowaga, a nawet ironia, to strategie, których używał do radzenia sobie ze swoimi tragicznymi wspomnieniami.

Jego muzyka skomponowana po II wojnie światowej i muzyka z „Muzyki z innego świata” nie mają ze sobą nic wspólnego – pisał Andre Laks.

Tematem ludobójstwa powracają utwory takie jak: Huit chants populaires juif (8 popularnych pieśni żydowskich skomponowanych w 1847 r.) , Pogrzeb czy elegia miast żydowskich , na podstawie słynnego wiersza Antoniego Słonimskiego . Muzyka do spektaklu Les filles du forgeron (Córka kowala) Pereca Hirschbeina to kolejna tego typu muzyka.

Powrót do Paryża

Po wyzwoleniu Paryża otrzymał obywatelstwo francuskie. Komponował niewiele, skupiając się głównie na muzyce komercyjnej. Kwestie zdrowotne i finansowe uciszały go artystycznie przez całe lata 50. (poza jedynym Poematem na skrzypce i orkiestrę z 1954 r.).

W latach 60., zainspirowany współpracą ze śpiewaczką Haliną Szymulską, ponownie podjął pracę kompozytorską, skupiając się głównie na tekstach wokalnych. W 1966 napisał swoją jedyną operę L’hirondelle inattendue (Niespodziewana jaskółka) , jednoaktową operę komiczną nawiązującą do tradycji wodewilowych.

W 1967 roku, kiedy wybuchła wojna sześciodniowa, ponownie przestał pracować.

Powiedział mi, że nie ma już powodu, aby pisać muzykę – powiedział jego syn – Dla niego ta wojna oznaczała, że ​​naród żydowski znów jest w niebezpieczeństwie. Agresja sprawiła, że ​​muzyka ucichła.

Od 1972 pracował tylko jako dziennikarz i autor.

Zamiast notatek zajmował się listami – pisze Andre Laks – Mój ojciec pasjonował się nie tylko muzyką, ale także językami obcymi i samym językiem. Pamiętam, że prenumerował bardzo specjalistyczne czasopismo Vie et Language , które od czasu do czasu mi czytał. Interesowały go problemy przekładu i polityki – zwłaszcza wszystko, co bezpośrednio lub pośrednio dotyczyło państwa Izrael.

Zofia Helman, muzykolog i koneser muzyki polskiej, określiła jego twórczość jako neoklasycyzm. Szymon Laks inspirował się gatunkami i formami baroku i klasycyzmu (m.in. formy symfoniczne, sonatowe i koncertowe). Konstrukcja jego prac jest prosta i przejrzysta. Często posługuje się kontrapunktem i środkami harmonicznymi typowymi dla neoklasycyzmu. W swoich pieśniach łączy różne tradycje: pieśni polskie, francuskie chanson i żydowski folklor, co czyni je tak oryginalnymi.

Nagrody i wyróżnienia

Szymon Laks był wielokrotnie nagradzany za swoje kompozycje. W 1928 otrzymał wyróżnienie za fantazję jazzową Blues symphonique (Symphonic Blues) na orkiestrę i saksofon. W 1949 otrzymał nagrodę za balladę fortepianową Hommage à Chopin. Inne nagrodzone utwory to utwór Polały się łzy me z tekstem Adama Mickiewicza oraz Concerto da camera , za które otrzymał I nagrodę na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Divonne-les-Bains.

Znaczące kompozycje

• Farys , poemat symfoniczny (1924)
• Scherzo na orkiestrę (1925)
• Mała suita na kwartet smyczkowy (1926)
• Sonatina na fortepian (1927)
• Kwartet smyczkowy nr 1 (1928)
• Symfonia bluesowa , fantazja jazzowa na orkiestrę i saksofon (1928)
• Kwintet na instrumenty dęte drewniane (1929)
• Sonata koncertowa na skrzypce i fortepian (1929)
• Kwartet smyczkowy nr 2 (1932)
• Sonate pour violoncelle et piano (1932)
• Trois pièces de concert na wiolonczelę i fortepian (1933)
• Suita polska [wersja I] na skrzypce i fortepian (1935)
• Sinfonietta na orkiestrę smyczkową (1936)
• Suita polska [wersja II] na orkiestrę (1936)
• Pięć pieśni do wierszy Juliana Tuwima na głos i fortepian (nr 1, 2, 3) (1936-38)
• L’enfant qui avait volé une montre na głos i fortepian (1938)
• La chanson de l’héritier na głos i fortepian (przed 1939)
• Polskie echa, 8 pieśni na chór męski lub mieszany (1939)
• Z mroków i świtów , 20 pieśni popularnych na głos i fortepian (1939-46)
• Aniołowe lica głos i fortepian (ok. 1940)
• Ballada starofrancuska (Ballada starofrancuska) na głos i fortepian (ok. 1940)
• Dyzio marzyciel (Dyzio Marzyciel) na głos i fortepian (ok. 1940)
• Trzy polonezy warszawskie [wersja I] na orkiestrę kameralną (ok. 1944)
• Kwartet smyczkowy nr 3 na motywach polskiego folkloru (1945)
• Z naszych łanów , pieśni i tańce folklorystyczne (1945)
• Passacaille (Wokaliza) [Wersja I] na wiolonczelę i fortepian (1946)
• Passacaille (wokal) [wersja II] na głos i orkiestrę (1946)
• Kolęda śląska na głos i fortepian (1946)
• Huit chantes populaires juifs na głos i fortepian (1947)
• Sonate brève na klawesyn (1947)
• Ballada “Hommage à Chopin” na fortepian (1949)
• Bezdomna na głos i fortepian (1949)
• Polały się łzy me na głos i fortepian (1949)
• O Grzesiu kłamczuchu , słowo mówione na głos i fortepian (1949)
• Preludium na fortepian (ok. 1950)
• Od strzechy do strzechy , melodie ludowe na mały zespół (1950)
• Poemat na skrzypce i orkiestrę (1954)
• Trois poèmes chantés na głos i fortepian (1960)
• Petite suite légère na orkiestrę (1960)
• Elegia żydowskich miasteczek na głos i fortepian (1961)
• La rue na głos i fortepian (1961)
• 5 pieśni do wierszy Juliana Tuwima na głos i fortepian (nr 4, 5) (1961-62)
• Kwartet smyczkowy nr 4 (1962)
• Prośba o piosenkę na głos i fortepian (1962)
• Pogrzeb na głos i fortepian (1962)
• Deszcz na głos i fortepian (1962)
• Kwartet smyczkowy nr 5 (1963)
• Staruszkowie na głos i fortepian (1963)
• Portrait de l’oiseau-qui-n’existe-pas na głos i fortepian (1964)
• Concerto da camera na fortepian, 9 instrumentów dętych i perkusję (1964)
• Symfonia na orkiestrę smyczkową (1964)
• Dialog (Dialog) na dwie wiolonczele (1964)
• Concertino na 3 instrumenty dęte drewniane (1965)
• Suita dans le goût ancien na fortepian (1966)
• Divertimento [wersja I] na flet, skrzypce, wiolonczelę i fortepian (1966)
• Divertimento [wersja II] na skrzypce, klarnet, fagot i fortepian (1966)
• L’hirondelle inattendue (Niespodziewana jaskółka) , opera komiczna (1966)
• Suita koncertująca na puzon i fortepian (1967)
• Kwintet fortepianowy (1967)
• 5 pieśni do wierszy Tadeusza Śliwiaka na głos i fortepian (1967)
• Chorał na 4 puzony (1973)
• Pocałunki na głos i fortepian (1974)

Muzyka filmowa

• Sabra (1933)
• Przebudzenie (1934)

Dzieła literackie

• 1948: Musiques d’un autre monde z René Coudy. Mercure de France, 1948; wydane ponownie pod nazwą Mélodies d’Auschwitz, Le Cerf, 1991. Pierre Vidal Naquet,
• 1976: Odcinki, epigramy, epîtres
• 1977: Polonismes, polemiques, politiques
• 1978: Mot et contre-mot
• 1979: Jeux Auschwitziens
• 1980: Souillure de sainte
• 1981: Journal des journées blanches
• 1982: Le tarif réduit coûte plus cher
• 1983: Ma guerre pour la paix
• 1984: La culture avec guillemets et sans

Szymon Laks