W poszukiwaniu nowych narracji

Emilii Kledzik, Macieja Michalskiego
i Małgorzaty Praczyk

Najważniejszym celem niniejszej książki jest próba zaprezentowania nowej, polskiej refleksji naukowej na temat terenów przejętych przez państwo polskie w 1945 roku. Narracja ta, jak się wydaje, ulega właśnie przemodelowaniu; charakteryzuje ją balansowanie pomiędzy dyskursami o „piastowskiej” i „etnogenetycznej” przeszłości tych terenów oraz o uzasadniającej ich przejęcie „polskiej racji stanu” i ich dekonstrukcją, a inspiracjami płynącymi ze studiów nad pamięcią, teorii krytycznej, feministycznej, genderowej, postkolonialnej, ekokrytycznej i wielu innych nurtów nowej humanistyki.

Z każdą kolejną naukową i literacką propozycją reinterpretującą „Ziemie Odzyskane” nabywamy przekonania, że nasz lokalny „dziki Zachód” okazuje się kopalnią, z której można czerpać wiedzę o tym, jak kształtowało się polskie powojenne społeczeństwo i jego autoobraz, a także o znacznie ogólniejszych procesach, związanych z migracją, zasiedlaniem i pamięcią.

Nowe otwarcie w opowieści o „Ziemiach Odzyskanych” wynika również z coraz słabiej zarysowanej granicy pomiędzy narracją naukową, fikcjonalną i (auto)biograficzną. Fikcja bywa przedmiotem badań dyskursologów i interpretatorów tekstu literackiego, ale także szczególną funkcją opowieści o przeżytej traumie. Dyskurs naukowy jest natomiast inspirowany przez utwory z założenia artystyczne, które częstokroć — za sprawą zapisanego w nich indywidualnego doświadczenia — okazują się „prawdziwsze” od prób badawczego uogólnienia.

Historie pozanaukowe, nawet obarczone „piętnem” fikcji, wyrażają zatem to, z czym tradycyjna historiografia nie zawsze sobie radzi: prawdę pojedynczego życia, osadzonego w konkretnej codzienności.

Ów stan zawieszenia pomiędzy obnażaniem tego, co było, a nadzieją, że „Ziemie Odzyskane” staną się — przy całej wyjątkowości tego miejsca i jego historii — czymś w rodzaju polskiego laboratorium nowych teorii, wynika z konieczności przeformułowania oficjalnej, politycznej narracji dotyczącej tego miejsca, ale i z procesu jednoczenia się humanistycznej narracji o świecie. Ostatni z czynników odpowiedzialny jest za niespotykaną bodaj na polskim gruncie interdyscyplinarność projektów dotyczących tych obszarów.

Pierwszy — za próbę wskrzeszenia badań lokalnych, w duchu nowego regionalizmu. W sukurs badaczkom i badaczom przyszła tu, czerpana głównie z opowiadających o tych obszarach utworów literackich, intuicja, że „Ziemie Odzyskane” mają potencjał narracyjny typowy dla obszarów wielokulturowych i dotkniętych swoistą formą kolonizacji. To tutaj doszło bowiem do znaczącego w skali europejskiej procesu wymiany ludności, który zaowocował ogromną liczbą zarówno materialnych, jak i dyskursywnych świadectw. Nasza książka prezentuje spektrum prowadzonych w związku z nimi badań.

Szczególnym i koniecznym elementem tego typu opracowań jest refleksja dotycząca nazewnictwa badanych obszarów. Mając na uwadze toczącą się, również w niniejszej książce, dyskusję wokół terminu „Ziemie Odzyskane” , grono redaktorskie pozostawiło decyzję dotyczącą jego zastosowania Autorkom i Autorom tekstów.
Sami natomiast posługujemy się terminem „Ziemie Odzyskane”, ponieważ, wbrew czynionym zastrzeżeniom, uważamy, że jest to użyteczne pojęcie operacyjne. Czynimy to ze świadomością, że jest ono wyposażone w szereg symbolicznych i dyskursywnych znaczeń, do których kategoria ta odsyła. Dystans wobec zideologizowanego i, będącego przedmiotem słusznej krytyki, politycznego znaczenia tego terminu podkreślamy poprzez użycie cudzysłowu.

1. Zmiana

Calosc w linku ponizej