Obie strony mówią, że przeciwnik łamie prawo humanitarne. Czasem jest to oczywiste jak w przypadku najazdu Hamasu na Izrael 7 października. Ale w przypadku działań odwetowych Izraela w Gazie sprawa nie jest już tak prosta – co nie oznacza, że Izrael jest bez skazy

• MIŁADA JĘDRYSIK – dziennikarka, publicystka. Przez prawie 20 lat związana z „Gazetą Wyborczą”. Była korespondentką podczas konfliktu na Bałkanach (Bośnia, Serbia i Kosowo) i w Iraku. Publikowała też m.in. w „Tygodniku Powszechnym”, kwartalniku „Książki. Magazyn do Czytania”. Była szefową bazy wiedzy w serwisie Culture.pl. Od listopada 2018 roku do marca 2020 roku pełniła funkcję redaktorki naczelnej kwartalnika „Przekrój”.

WOJNAMI i innym zbrojnymi konfliktami też rządzą prawa. W średniowiecznej Europie mieliśmy kodeks rycerski, teraz mamy międzynarodowe konwencje. Mówią one, co jest dopuszczalne, a co jest wojenną zbrodnią i stanowią podstawę do osądzenia winnych tychże.

Z dr. Mateuszem Piątkowskim, prawnikiem, adwokatem i adiunktem w Katedrze Prawa Międzynarodowego i Stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie Łódzkim, autorem publikacji o prawie konfliktów zbrojnych, zwanym też prawem humanitarnym, rozmawiamy o sytuacji w Strefie Gazy, ale także o wojnie ukraińsko-rosyjskiej i II wojnie światowej:

• i Hamas, i władze Izraela podlegają prawu humanitarnemu;
• Izrael miał prawo ruszyć na Gazę, by zneutralizować przeciwnika;
• straty wśród ludności cywilnej podczas zbrojnego konfliktu w pewnych warunkach mogą być niemożliwe do uniknięcia, ale muszą być przypadkowe i proporcjonalne do korzyści wojskowej z ataku;
• sytuację w Gazie oprócz bardzo gęstego zaludnienia utrudnia fakt, że Hamas w przeszłości „ekranował” swoje cele wojskowe, umieszczając je w szkołach albo szpitalach;
• pozbawienie ludności Gazy wody pitnej czy żywności byłoby zbrodnią wojenną;
• zbrodnią wojenną jest także ostrzeliwanie przez Hamas Izraela bez rozróżnienia między celami wojskowymi i cywilnymi;
• zagadnienie ludobójstwa jest bardzo złożone.

Miłada Jędrysik, OKO.press: Kiedy słyszymy, że w jakimś konflikcie giną cywile, wielu z nas myśli: to jest zbrodnia wojenna. Tymczasem prawo konfliktów zbrojnych, czyli inaczej prawo humanitarne dopuszcza takie straty. Praktycznie bowiem nie da się prowadzić wojny „sterylnej”, która nie zaszkodzi ludności cywilnej.

Dr Mateusz Piątkowski: Prawo humanitarne jedynie ogranicza skutki wojny. Ogranicza cierpienia uczestników wojen do takiego rozmiaru, jaki jest możliwy do osiągnięcia.

Niestety, dopóki zjawisko wojny będzie istniało, dopóty będzie nam potrzebne międzynarodowe prawo humanitarne. Na wojnie dochodzi do aktów zniszczenia, do śmierci, do zranień.

Ale musi to się dziać w granicach prawa – to znaczy, że dopuszczalna jest tylko i wyłącznie taka destrukcja, takie zniszczenie, takie cierpienie, które jest do pogodzenia z legalnym celem konfliktu zbrojnego. A legalnym celem konfliktu zbrojnego nigdy nie powinno być wyniszczenie przeciwnika, tylko pokonanie jego sił zbrojnych.

Atakowanie ludności cywilnej nie tylko jest sprzeczne z prawem, ale też uważa się, że z wojskowego punktu widzenia jest nieefektywne. To marnowanie sił i środków potrzebnych do prowadzenia walki. Poza tym może prowadzić do takich reakcji, jakie spotkały Rosję po zbrodniach w Buczy i w Irpieniu, kiedy światowa opinia publiczna zjednoczyła się wokół sprawy ukraińskiej.

Prawa humanitarnego po prostu nie opłaca się nie przestrzegać.

Ale rzeczywiście to, że giną cywile, nie musi jeszcze oznaczać, że mamy do czynienia ze zbrodnią wojenną.

W prawie humanitarnym mamy rozróżnienie na dwie gałęzie – to podział historyczny, ale wciąż aktualny. Pierwsze to tak zwane prawo genewskie, które dotyczy ofiar konfliktów zbrojnych. Drugie to prawo haskie (więcej o prawie haskim w dalszej części wywiadu – red.).

Obejmuje naruszenia związane z tym, że sprawca panuje w jakiś sposób nad ofiarą, czyli na przykład zbrodnie popełnione na obszarze okupowanym – tak jak te rosyjskie w Buczy, albo Hamasu w stosunku do izraelskich cywili 7 października podczas rajdu na terytorium Izraela.

Terroryści, ale sądzeni jak wojskowi

Państwo palestyńskie zostało uznane przez Narody Zjednoczone – choć spór co do jego statusu wciąż się toczy. Także Hamas, mimo zwycięstwa w wyborach w Autonomii Palestyńskiej w 2006 roku (potem przejął pełnię władzy w Gazie w wyniku zamachu stan) uważany jest przez wiele stron za podmiot niepaństwowy, organizację terrorystyczną. Czy w takim przypadku też podlega konwencjom genewskim, których stronami są państwa?

Tak, ponieważ mamy dwa typy konfliktów zbrojnych. Są konflikty międzynarodowe jak agresja Rosji na Ukrainę. Tam ma zastosowanie pełne spektrum prawa humanitarnego, czyli Regulamin Haski 1907 roku, cztery konwencje genewskie z 1949 roku i protokół dodatkowy z 1977 roku. Przystąpił do nich zarówno Izrael (choć tylko częściowo), jak i Palestyna (do wszystkich).

Ale na mocy prawa zwyczajowego ich postanowienia są przeniesione także na konflikty niemiędzynarodowe, których stronami może być państwo i zorganizowana grupa zbrojna.

Hamas jest stroną takiego konfliktu i spoczywają na nim obowiązki wynikające z prawa humanitarnego.

Istnieje spór co do tego, czy w Strefie Gazy mamy do czynienia z konfliktem międzynarodowym, czy niemiędzynarodowym, bo część ekspertów twierdzi, że Gaza jest pod izraelską okupacją.

To skomplikowany temat, ale dla naszych rozważań nie ma on znaczenia, bo te same zasady obowiązują w obu typach konfliktów.

Czyli można by przywódców Hamasu postawić przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym za atak z 7 października?

Tak, ponieważ MTK stwierdził, że ma jurysdykcję w przedmiocie tego, co się dzieje w Palestynie. Uznał, że w rozumieniu jego statutu Palestyna jest państwem (uchylając się od pełnej odpowiedzi na to pytanie w świetle prawa międzynarodowego).

Mimo że część zachodnich państw-stron statutu rzymskiego to kwestionowała.

Ciekawa jest też kwestia, czy Strefa Gazy to terytorium okupowane, bo przecież Izrael wycofał się stamtąd w 2005 roku. Miałbym problem, żeby stwierdzić, że dzisiaj Strefa jest okupowana przez Izrael, to znaczy przed 7 października.

Izrael się wycofał, ale zachował kontrolę nad przestrzenią powietrzną i wodami terytorialnymi.

Ale okupacja to żołnierze gotowi do interwencji, jakaś jurysdykcja, jakaś władza. Sama kontrola z powietrza moim zdaniem nie stanowi okupacji zbrojnej. Tu toczy się spór.

Natomiast MTK orzekł, że jednak ma tam jurysdykcję, czyli mógłby sądzić i przywódców Hamasu i szeregowych żołnierzy. A także zbrodnie popełnione przez siły izraelskie w Gazie.

Mimo że Izrael, w odróżnieniu od Palestyny, nie jest stroną statutu rzymskiego.

Obok Rosji, Stanów Zjednoczonych i jeszcze paru innych państw. Tu są dokładnie te same problemy, co w przypadku wojny w Ukrainie – Izrael nie ma obowiązku współpracy z Trybunałem, tak jak nie ma go Rosja. Oczywiście utrudni to Trybunałowi pracę, nie mówiąc o wydaniu podejrzanych.

Rzeź Hamasu, odwet Izraela – czy to zbrodnie wojenne?