Publikacja, którą oddajemy Państwu do rąk, jest poświęcona zagadnieniom związanym z dziejami Żydów na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim. Ważnym wątkiem w niniejszej książce są także kwestie dotyczące kultury żydowskiej. Publikacja ta jest kolejnym tomem materiałów ogłaszanych drukiem w ramach cyklu Regionalizm w szkolnej edukacji. Prezentujemy w niej artykuły z wielopanelowej sesji o charakterze naukowym i popularnonaukowym, która się odbyła 16 listopada 2010 roku w auli Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu. W sesji wzięli udział naukowcy, regionaliści oraz przedstawiciele stowarzyszeń zajmujących się żydowskim dziedzictwem kulturowym w naszym kraju: Stowarzyszenia na rzecz Dziedzictwa Żydowskiego „Pamięć – Zikaron” w Gliwicach, Tarnogórskiej Fundacji Kultury i Sztuki, Lelowskiego Towarzystwa Historyczno -Kulturalnego im. Walentego Zwierkowskiego, Fundacji Brama Cukermana z Będzina oraz Fundacji Or Chaim z Katowic.

Pierwsza część książki poświęcona jest historii Żydów w niektórych miejscowościach Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Znalazł się tam również artykuł Dariusza Złotkowskiego na temat aktywności gospodarczej Żydów częstochowskich w świetle akt notarialnych. Druga część dotyczy szeroko rozumianego żydowskiego dziedzictwa. W tej części zostały poruszone zagadnienia konserwatorskie, omówiono także działalność organizacji, które przyczyniają się do ochrony dziedzictwa kulturalnego Żydów znajdującego się w interesującym nas regionie (m.in. Stowarzyszenia „Pamięć – Zikaron”). Warto zauważyć, że książka dotyczy obszarów, które jak dotąd nie doczekały się wnikliwego studium historycznego poświęconego społeczności żydowskiej przebywającej na tych terenach już od XIII wieku. Do 1179 roku ziemie nad Przemszą i Brynicą oraz tereny aż po Bytom były rubieżami zachodniej Małopolski. W 1179 roku kasztelanię bytomską (w której skład wchodził okręg siewierski) książę Kazimierz Sprawiedliwy ofiarował księciu Mieszkowi Plątonogiemu . W 1337 roku książę bytomski Władysław sprzedał dystrykt siewierski księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi2 , a w 1443 roku książę cieszyński Wacław sprzedał księstwo siewierskie biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu . Odtąd ziemie te były związane z Rzeczpospolitą, choć formalnie księstwem zarządzali biskupi krakowscy.

Pierwsi poświadczeni źródłowo Żydzi na Górnym Śląsku pojawili się dopiero w drugiej połowie XIV wieku. Najstarsza wzmianka o obecności Żydów w Raciborzu pochodzi z 1367 roku. W Koźlu i Pyskowicach Żydzi pojawili się w dokumentach w 1373 roku4 . W Bytomiu pierwszym poświadczonym w źródłach Żydem osiadłym w mieście był z kolei Abraham z Bytomia (rok 1395)5 . Na obszarach położonych nad Przemszą i Brynicą, które obecnie określane są jako Zagłębie Dąbrowskie, pierwsi Żydzi osiedlili się w Będzinie. Informacja o nich pochodzi dopiero z 1564 roku – Lustracja dóbr królewskich wymienia żydowskiego dzierżawcę szynku . W 1583 roku Stefan Batory wydał przywilej dla Żydów będzińskich, w myśl którego mogli się oni osiedlać w mieście, a także prowadzić handel w rynku na równi z chrześcijanami7 . Należy jednak podkreślić, że kupcy żydowscy przemierzali południowe ziemie Polski już we wczesnym średniowieczu.

Wędrowali znanym szlakiem handlowym łączącym Europę Zachodnią z Kijowem, który prowadził od czeskiej Pragi, m.in. przez Wrocław, Opole, Bytom, Będzin i Kraków, a potem biegł dalej na wschód8 . Informację o kupcach żydowskich przemierzających ziemie polskie pochodzą już z 1226 roku i dotyczą uiszczenia cła w Siewierzu9 . Na Dolnym Śląsku pierwsi wyznawcy judaizmu osiedlili się już na przełomie XI i XII stulecia. Najstarsze źródła pisane zawierające informacje o pobycie Żydów na tych obszarach wymieniają takie miejscowości, jak: Tyniec Mały, Wrocław, Sokolniki i Lwówek Śląski10. Istnieją więc pewne przesłanki, które mogą sugerować, że Żydzi osiedlili się na obszarze Górnego Śląska już w XIII wieku. Brakuje jednak jednoznacznych dowodów potwierdzających tę hipotezę. Jak już wspomnieliśmy na wstępie, w drugiej części tej publikacji umieściliśmy artykuły odnoszące się do pamiątek kultury żydowskiej.

W tym wypadku chodzi o domy modlitwy i cmentarze. Pisownia imion i nazwisk żydowskich to osobny, dość skomplikowany temat. W tekście pozostawiliśmy zapis danych osobowych w takiej formie, w jakiej występują one w cytowanych dokumentach i opracowaniach, zdając sobie sprawę, że w wielu przypadkach nie jest poprawny. Na zakończenie pragniemy złożyć serdeczne podziękowania Wydziałowi Kultury Urzędu Miasta Sosnowca, panu Tomaszowi Szyjkowskiemu, dyrektorowi Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Staszica w Sosnowcu, Adamowi Lazarowi, wicestaroście będzińskiemu, Agencji Rozwoju Lokalnego w Sosnowcu, oraz panu doktorowi Dominikowi Abłamowiczowi, dyrektorowi Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu za doi nansowanie niniejszej publikacji. Dziękujemy także panu Karolowi Winiarskiemu, radnemu miasta Sosnowca, za pomoc okazaną redaktorom książki. Podziękowania należą się również Komitetowi Rozwoju Zagłębia oraz dyrektorowi Muzeum Miejskiego „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej – panu Arkadiuszowi Rybakowi, którzy wsparli konferencję od strony organizacyjnej i i nansowej, a także władzom Wyższej Szkoły Humanitas w Sosnowcu, w której gmachu odbyła się sesja.

Dariusz Rozmus Sławomir Witkowski

Calos w linku ponizej